تصغیر در زبان عربی تغییراتی است که بر اسم معرب وارد می‌شود تا به شکلی موجز معانی جدیدی مثل کوچک ساختن حجم، کم کردن مقدار، تحقیر، نزدیک کردن زمان و مکان، و ابراز محبت به آن ببخشد. تصغیر دارای سه صیغه: فُعَيْل، فُعَيْعِل، و فُعَيعيل است. این وزن‌های سه‌گانه «صیغ تصغیر» نامیده می‌شوند. صیغه‌های تصغیر بر طبق نظام عمومی میزان صرفی نیستند و تنها برای تصغیر به کار می‌روند. اسم ساخته شده با صیغه تصغیر «اسم مصغّر»، و قبل از تصغیر «اسم مکبّر» نام دارد.
صفحه «کلاس‌های خصوصی زبان عربی» را ببینید:
کاربرد تصغیر
تصغیر در زبان عربی برای بیان این مفاهیم به کار می‌رود:
- کوچک ساختن حجم مثل: كتاب كُتَيِّب.
- کم کردن مقدار مثل: اشتريت كتابا بدريهمات.
- تحقیر مثل: بطل بُطَيل.
- نزدیک کردن زمان مثل: قُبَيل و بُعَيد.
- نزدیک کردن مکان مثل: فُوَيق و تُحَيت.
- ابراز محبت و دوستی مثل: يا بُنَيَّتي.
- ترحم و اظهار شفقت مثل: هذا البائس مُسَيكن.
- گاهی از اسم مصغر برعکس معنای آن برای بزرگداشت و تعظیم استفاده می‌شود مثل: رأيت مُلَيكًا تهاب منه الملوك، «وكلّ أناس سوف تدخل بينهم ... دُوَيهِيَةٌ تَصفَرُّ منها الأنامل» دُوَيهِيَة اسم تصغیر برای داهية است، «فُوَيقَ جُبَيلٍ شاهق الرأس لم تكن ... لِتَبلُغَه حتى تَكَلَّ وتُعمِلا».
شروط تصغیر
تصغیر مخصوص اسم‌های معرب قابل تصغیر و خالی از صیغ تصغیر یا شباهت به آنها است. بنابراین:
- از فعل و حرف و اسم مبنی اسم مصغر ساخته نمی‌شود. تصغیر در اسم‌های اشاره و موصول و همچنین فعل تعجب از موارد شاذ است مثل: ما أُحَيلاه و ما أمَيلِحه. در ادامه همین مقاله به تصغیر اسم‌های اشاره و موصول خواهیم پرداخت.
- از جمله اسم‌هایی که معنای آنها قابل تصغیر نیست می‌توان به نام‌های خدای متعال و پیامبران و فرشتگان و اسم‌هایی که دلالت بر عموم دارند مثل «کلّ»، و یا آن‌هایی که خود دلالت بر قلت دارند مثل «بعض»، و یا اسم‌هایی که بیانگر یک زمان مشخص هستند مثل روزهای هفته و اسم ماه‌ها اشاره کرد.
- اسم‌هایی که در اصل مصغر یا شبیه به مصغر باشند تصغیر نمی‌شوند مثل: دُرَيد و زُهَير و كُمَيت و مُبَيطِر و مُهَيمِن.
صفحه «کلاس‌های زبان رسانه» را ببینید:
صیغ تصغیر
تصغیر دارای سه وزن فُعَيْل، فُعَيْعِل، و فُعَيعيل است.
- فُعَيْل برای تصغیر اسم‌های سه حرفی مثل: قَلَم قُلَيْم و جَبَل جُبَيْل.
- فُعَيْعِل برای تصغیر اسم‌های چهار حرفی مثل: جُعَيْفِر و زُيَيْنِب و بُلَيبِل و اسم‌هایی که پنج حرف اصلی دارند مثل: سفرجل سُفَيرِج و سُفَيريج، فرزدق فُرَيزِق، و اسم‌هایی که با دارا بودن یک حرف زائد تعداد حروفشان به بیش از چهار حرف می‌رسد ولی حرف چهارم آنها عله نیست که در این صورت هنگام تصغیر حرف زائد آنها حذف می‌شود مثل: غضنفر غُضَيْفِر. اگر این اسم‌ها دارای دو حرف زائد یا بیشتر بودند اسم مصغر با چهار حرف ساخته می‌شود و از میان حروف زائد یکی که مناسب‌تر است حذف می‌شود مثل: مُقاتِل مُقَيتِل، متدحرج دُحَيرِج، مُستخرج مُخَيرِج. «تاء تأنیث»، «الف ممدوده»، و «الف و نون زائده» هیچ وقت حذف نمی‌شوند مثل: مسلمة مُسَيلمة، هندباء هُنَيدِباء، زعفران زُعَيفَران.
- فُعَيعيل برای تصغیر اسم‌های پنج حرفی که حرف چهارمشان علّه است مثل: قِنديل قُنَيديل، و عصفور عُصَيفير.
صفحه «گفتگوی تخصصی عربی» را در نتحدث پلاس + ببینید:
تصغیر اسمی که حرف دوم آن عله است
هنگام ساختن اسم مصغر از اسمی که حرف دوم آن عله است حرف عله به اصل خود باز می‌گردد مثل: باب بُوَيب، ميزان مُوَيزين، ناب نُيَيب، دينار دُنَينير. اگر حرف عله مجهول الاصل باشد مثل عاج یا زائد باشد مثل شاعر و یا مبدل از همزه باشد مثل آمال قلب به واو می‌شود: عُوَيج، شُوَيعِر، أُوَيمال. کلمه عید از «عاد یعود» است و اسم مصغر از عید بنا بر قیاس باید عُوَيد باشد ولی عُيَيد به کار می‌رود همان طور که جمع آن بنا بر قیاس باید أعواد باشد که به جای آن أعیاد استفاده شده است.
تصغیر اسمی که حرف سوم آن عله است
هنگام ساختن اسم مصغر از اسمی که حرف سوم آن عله است حرف عله تبدیل به یاء شده سپس در یاء تصغیر ادغام می‌شود مثل: عصا عُصَيَّة، دلو دُلَيَّة، جميل جُمَيِّل. اسمی که آخر آن یاء مشددی باشد که قبل از آن دو حرف آمده باشد یاء آن بعد از تخفیف در یاء تصغیر ادغام می‌شود مثل: ذكيّ ذُكَيّ، عليّ عُلَيّ. اگر قبل از یاء بیش از دو حرف باشد تغییری در اصل کلمه ایجاد نمی‌شود مثل: كُرسيّ كُرَيسي، مصريّ مُصيريّ.
تصغیر اسمی که حرف چهارم آن عله است
هنگام ساختن اسم مصغر از اسمی که حرف چهارم آن عله است اگر این حرف عله الف یا واو باشد تبدیل به یاء می‌شود و در صورتی که یاء باشد به حال خود رها می‌شود مثل: منشار مُنَيشِر، أرجوحة أُرَيْجيحَة، قِنديل قُنَيديل.
تصغیر اسمی که یکی از حروف آن حذف شده است
هنگام ساختن اسم مصغر از اسمی که یکی از حروف آن حذف شده است حرف محذوف باز می‌گردد مثل: يَد يُدَيَّة، دَم دُمَيّ، أخ أُخَيّ، أخت أُخَيَّة، زِنَة وُزَينَة. در صورتی که در اول آن اسم همزه وصل باشد همزه وصل حذف و حرف محذوف بر می‌گردد مثل: ابن بُنَيّ، اينة بُنَيّة، امرأ مُرَيْء، امرأة مُرَيْئَة. در مثل قُل و بِع اگر برای نامیدن به کار رفته باشد می‌گوییم: قُوَيل و بُوَيع.
صفحه «عربی دبیرستان» را ببینید:
تصغیر اسم مؤنث
اسم مؤنث ثلاثی خالی از تاء با اضافه شدن تاء مصغر می‌شود مثل: دار دُوَيرَة، شمس شُمَيسَة، هند هُنَيدَة. مگر این که با افزودن تاء احتمال اشتباه بین مفرد و جمع یا مذکر و مؤنث وجود داشته باشد که در این صورت تاء اضافه نمی‌شود مثل: بقر بُقَير، خمس خُمَيس. (بُقَيرة و خُمَيسة تصغیر بقرة و خمسة هستند).
تصغیر مرکب
علم مرکب اضافی یا مزجی با تصغیر جزء اول آن و رها کردن جزء دوم به حال خود مصغر می‌شود مثل: عبد الله عُبَيد الله، مَعديكرب مُعَيْديكرب. مرکب اسنادی (جمله) مثل: تأبّط شرًّا تصغیر نمی‌شود.
تصغیر جمع
جمع قلت و اسم جمع با لفظ خود تصغیر می‌شود مثل: أعمدة أُعَيمِدَة، أحمال أُحَيمال، رَكب رُكَيب. جمع کثرت هنگام تصغیر ابتدا به مفرد خود باز می‌گردد سپس تصغیر می‌شود و بعد برای انسان با جمع مذکر سالم و برای غیر انسان با جمع مؤنث سالم جمع بسته می‌شود مثل: شعراء شُوَيعرون، كتّاب كُوَيتبون، كتب كُتَيِّبات، عصافير عُصَيفرات.
این مقاله را هم بخوانید:
صفحه «کلاس‌های میزگرد عربی» را ببینید:
تصغیر اسم‌های اشاره و موصول
در پنج تا از اسم‌های اشاره تصغیر دیده می‌شود؛ در ذا، تا، ذانِ، تانِ، أولاءِ، که تصغیر آنها به ترتیب: ذَيّا، تَيّا، ذيّانِ، تيّانِ، أوليّاءِ است. تصغیر در اسم‌های موصول الذي، التي، اللذانِ، اللذينِ، اللتانِ، اللتينِ، الذين به ترتیب اللَّذَيّا، اللَّتَيّا، اللَّذيّانِ، اللَّذيَّينِ، اللَّتيّانِ، اللَّتيَّينِ، اللَّذيّونَ، اللَّذيِّينَ است.
تصغیر ترخیم
تصغیر ترخیم تصغیر یک اسم بعد از حذف حروف زائد آن است.
اگر حروف اصلی اسم سه تا باشند تصغیر آن بر وزن «فُعَيْل» است مثل عاطف عُطَيف، حامد حُمَيد، حمدان حُمَيد، محمود حُمَيد. تصغیر حامد و حمدان و محمود در غیر ترخیم به ترتیب حُوَيمَد و حُمَيدان و مُحَيميد است. در صورتی که این اسم مؤنث باشد به آن تاء افزوده می‌شود مثل: سُعاد سُعَيدَة، سوداء سُوَيدَة مگر در اوصاف مختص مؤنث مثل حائض حُيَيض و طالق طُلَيْق.
اگر حروف اصلی اسم چهار تا باشند تصغیر آن بر وزن «فُعَيْعِل» است مثل: قرطاس قُرَيطِس، عصفور عُصَيفِر.
صفحه «دوره‌های متنوع آموزش زبان عربی» را در آکادمی نتحدث ببینید:
دیدگاه خود را بنویسید