در دفتر دوم از مجموعه مقالات احکام منادی در زبان عربی به شرح و بررسی منادای مضاف به یاء متکلم، توابع منادی، و ترخیم خواهیم پرداخت.
صفحه «کلاس‌های دوره جامع مکالمه زبان عربی» را ببینید:
منادای مضاف به یاء متکلم
منادایی که به یاء متکلم اضافه می‌شود ممکن است که صحیح الآخر، معتل الآخر، و یا صفت (یعنی اسم فاعل، اسم مفعول، و صیغه مبالغه) باشد.
- در منادای صحیح الآخر مضاف به یاء متکلم معمولا با حذف یاء به کسره قبل از آن اکتفا می‌شود مثل: {يا عبادِ فاتّقونِ}. در این حالت اثبات یاء به شکل ساکن یا مفتوح نیز جایز است همان طور که ابتدای آیه ۶۸ سوره مبارکه الزخرف {يا عباد لا خوف عليكم اليوم ولا أنتم تحزنون} را شعبه از عاصم، و رویس بخلف عنه از یعقوب؛ «يا عباديَ» به اثبات و فتح یاء در وصل و با سکون یاء هنگام وقف خوانده‌اند. نافع و ابو عمرو و ابن عامر و ابو جعفر، و رویس در وجه دوم روایتش؛ در وصل و وقف به اثبات و سکون یاء خوانده‌اند و بقیه مانند حفص در وصل و وقف یاء را حذف کرده‌اند. همچنین در منادای صحیح الآخر مضاف به یاء متکلم قلب کسره به فتحه و تبدیل یاء به الف مجاز است مثل: {يا حسرتى على ما فرطت في جنب الله}.
- در منادای معتل الآخر مضاف به یاء متکلم همواره اثبات یاء مفتوحه واجب است مثل: يا فتايَ، يا حاميَّ.
- اگر منادای مضاف به یاء متکلم یک صفت صحیح الآخر باشد اثبات یاء به شکل مفتوح یا ساکن واجب است مثل: يا مُكرِمي، يا مُكرِميَ.
برای اطلاع بیشتر درباره یاء متکلم این مقاله را هم بخوانید:
أب و أمّ
أب و أمّ هنگام اضافه شدن به یاء متکلم از قاعده اسم‌های صحیح الآخر پیروی می‌کنند. (يا أبِ ويا أمِّ، يا أبي ويا أمّي، يا أبيَ ويا أمّيَ، يا أبا ويا أُمّا). علاوه بر آن حذف یاء و جایگزینی آن با تاء مکسوره یا مفتوحه در آن‌ها نیز جایز است: يا أبتِ، يا أبتَ، يا أمَّتِ، يا أمَّتَ. در هنگام وقف می‌توان تاء را به هاء ابدال کرد: يا أبه، يا أمّه.
منادای مضاف به مضاف به یاء متکلم
در منادای مضاف به مضاف به یاء متکلم یاء همواره ثابت است مثل: يا ابن أخي و يا ابن خالي. مگر در «ابن أمّ، ابن عمّ، ابنة أمّ، و ابنة عمّ» که اثبات یاء در آن‌ها جایز است و البته اکثرا حذف می‌شود و یک کسره با نیت یاء محذوفه، یا فتحه با نیت حذف الفی که اصل آن یاء متکلم بود جایگزین آن می‌شود. در {قال ابنَ أمّ إنّ القوم استضعفوني} «الأعراف ١٥٠» و {قال يا ابنَ أمّ لا تأخذ بِلحيتي ولا بِرَأسي} «طه ٩٤» ابن عامر، حمزه، کسائی، شعبه، و خلف أمّ را با کسر میم و بقیه قراء با فتح خوانده‌اند.
صفحه «کلاس‌های خصوصی زبان عربی» را ببینید:
تابع منادی
- تابع منادای معرب و منصوب خود معرب و منصوب است مثل: يا أبا الحسن صاحبَنا، يا ذا الفضلِ وذا العلمِ، يا أبا زيد والمعلّمَ. مگر این که تابع؛ «بدل» یا «معطوفِ مجرد از أل و اضافه باشد» که بنا بر نیت تکرار عامل با آن همانند یک منادای مستقل رفتار می‌شود، مثل: «يا أبا الحسنِ عليُّ»، و «يا عبدَ الله و خالدُ» که عليُّ و خالد هر دو به منزله منادای مفرد علم و مبنی بر ضم در محل نصب هستند.
- تابع منادای مبنی در محل نصب به سه شکل دیده می‌شود:
- اگر منادی «أيّ» و «أيّة» و یا «اسم اشاره» باشد تابع بعد از آن با تبعیت از لفظ منادی و برای این که تابع و متبوع در حرکت لفظی یکسان باشند معرب و مرفوع است. مثل: يا أيُّها الرجلُ، يا أيّتُها المرأةُ، يا هذا الرجلُ، يا هذه المرأةُ.
- اگر تابع معرف با أل باشد دو وجه «رفع بنا بر لفظ» و «نصب بنا بر محل» برای آن جایز است: يا زيدُ الكريمُ، يا زيدُ الكريمَ.
- اگر تابع معرف با أل نباشد با آن همانند یک منادای مستقل برخورد می‌شود، مثل: يا عليُّ أبا الحسنِ، يا عليُّ وأبا سعيدٍ، يا خليلُ صاحبَ خالد، يا تلاميذُ كلَّهم، يا رجلُ أبا خليلٍ، يا سعيدُ خليلُ، يا سعيدُ وخليلُ.
صفحه «دوره آمادگی آزمون اشتمال» را ببینید:
ترخیم
ترخیم حذف آخر منادی برای تخفیف است مثل این که به جای یا فاطمَةُ بگوییم یا فاطمَ.
- منادی در دو جا می‌تواند ترخیم شود: اول در مفرد علم و نکره مقصوده‌ای که با تاء تأنیث پایان می‌یابند مثل: یا فاطمَةُ ← یا فاطمَ، يا ثِقَةُ ← یا ثِقَ، یا عالِمَةُ ← یا عالِمَ. دوم در مفرد عَلمی که بیش از سه حرف داشته باشد به شرطی که مرکب نباشد مثل: يا حارِ و يا جَعفَ و يا سُعا برای يا حارثُ و یا جعفرُ و يا سعادُ. بنابراین از اسم‌هایی که منتهی به تاء تأنیث نیستند، از نکره غیر مقصوده، و از علم سه حرفی و مرکب، منادای مرخّم ساخته نمی‌شود. مثل: إنسان چون علم نیست و با تاء تأنیث هم خاتمه نمی‌یابد، حَسَن چون سه حرف است، و عبد الرحمن چون مرکب است. ترخیم صاحب در عبارت «یا صاح» با وجود این که علم نیست مورد خاصی است که بر آن قیاس نمی‌شود.
- در ترخیم گاهی به ندرت به جای یک حرف، دو حرف از منادی حذف می‌شود مثل: يا عُثمَ و يا مَنصُ براى يا عثمانُ و يا منصورُ.
- در تعیین حرکت حرف آخر منادای مرخم دو شکل و کاربرد وجود دارد که معروف به «لغة من ینتظر» و «لغة من لا ینتظر» هستند. در «لغة من ینتظر» که صحیح‌تر است و ترجیح دارد بعد از حذف، از همان حرکت آخرین حرفی که باقی مانده استفاده می‌شود مثل: يا حارِثُ ← يا حارِ، و يا مالِكُ ← يا مالِ. در شکل دوم یعنی «لغة من لا ینتظر» حرکت حرف محذوف در آخر منادای مرخّم قرار می‌گیرد مثل: يا حارُ براى يا حارِثُ و يا مالُ برای يا مالِكُ. در لغة من ینتظر؛ منادی مبنی بر ضم حرفی است که به خاطر ترخیم حذف شده و در لغة من لا ینتظر؛ منادی مبنی بر ضم است.
صفحه «دوره‌های متنوع آموزش زبان عربی» را در آکادمی نتحدث ببینید:
دیدگاه خود را بنویسید