از جمله تقسیمات فعل در زبان عربی تقسیم آن به دو دسته جامد و متصرف است. هدف ما در این مقاله شناخت فعل‌های جامد و متصرف و انواع آن‌هاست.
صفحه «دوره آمادگی آزمون اشتمال» را ببینید:
فعل جامد
فعل جامد یا غیر متصرف فعلی است که همواره دارای یک صیغه و ساختار واحد است و تغییر نمی‌کند مانند عسی از افعال رجاء و نِعمَ و بئس از افعال مدح و ذم و صیغه تعجب ما أفعل. گفته می‌شود که در افعال جامد حدوث مورد نظر نیست و به همین دلیل تصرف بر اساس زمان‌های مختلف نیز در آن‌ها وجود ندارد. یعنی همان طور که شباهت اسم به حرف باعث عدم تاثیر آن از عوامل و باقی ماندن آخر آن بر یک شکل واحد است فعل جامد نیز به میزان دور شدنش از معنای حدث و زمان به حرف شبیه می‌شود و این شباهت موجب عدم تصرف آن است. بنابراین جمود در افعال همانند بناء در اسم از شباهت به حرف ناشی می‌شود.
صفحه «عربی دبیرستان» را ببینید:
انواع فعل جامد
فعل‌های غیر متصرف یا جامد در سه گروه دسته‌بندی می‌شوند:
۱. فعل‌های جامدی که به شکل فعل ماضی هستند. این گروه که بیشترین فعل‌های جامد را تشکیل می‌دهند عبارتند از:
- لیس و مادامَ: از اخوات کان
- کَرُبَ: از افعال مقاربه
- عسى، حرى، اخلولق: از افعال رجاء
- نعم، بئس، ساء، حبّذا و لا حبّذا: از افعال مدح و ذم
- خلا و عدا و حاشا: از افعال استثناء
- أخذ، أنشأ، شرع: از افعال شروع
- دو فعل تعجب ما أفعلَه و أفعِل به
- قَلَّ، قَلَّما: قلّ برای نفی محض است و فاعل آن همراه با صفت مطابق با خود می‌آید مثل: قلَّ رجلٌ يفعل ذلك و قلَّ رجالٌ يفعلون ذلك به معناى ما رجلٌ يفعل ذلك. قلّ بیشتر با ما زائده کافّه همراه می‌شود و در این حالت همانند حرف نفی است و پس از آن تنها فعل می‌آید و فاعلی ندارد مثل: قلّما فعلت هذا و قلّما أفعله به معنای ما فعلتُ و ما أفعلُ. قلّما گاهی برای اثبات فعل قلیل هم به کار می‌رود.
- «كَثُرَ ما»، «شَدَّ ما»، «طالَما»، و «قَصُرَ ما» نیز مانند قَلَّما غیر متصرف هستند و فاعل ندارند و بعد از آن‌ها نیز تنها فعل می‌آید.
- «سُقِطَ في يده» که اول بار در قرآن کریم به کار برده شده {ولمّا سُقِطَ في أيديهم} به معنای نَدِمَ، تَحيّرَ، زَلَّ، أخطأَ، عَجَزَ، و تَحَسَّرَ است و همواره به شکل ماضی مجهول (سُقِطَ في يده) و گاهی به صورت ماضی معلوم (سَقَطَ في يده) به کار می‌رود.
- هَدَّ: هذا رجلٌ هَدَّك من رجل به معناى كفاك من رجل. همچنین «لَهَدَّ الرجل» به معناى نِعمَ و برای مدح در صلابت و شدت و صبر و قوت به کار می‌رود و به معناى ما أجلَدَه است و لام آن برای تاکید است.
- تبارك الله: به معناى تقدّسَ و تنزّهَ.
- کَذَبَ: برای تشویق و اغراء به چیزی کار می‌رود و منظور از آن امر و لزوم است نه اِخبار مثل: كذَبك الأمرُ وكذَبَ عليك که یعنی: عليك به فالزمهُ وائتهِ. كذَبك الصيدُ يعنى: أمكنَك فارمهِ، و اصل معناى آن این است که: «كذب فيما اراك وخدعك ولم يَصدُقْك فلا تصدّقه فيما أراك بل عليك به والزمه وائته». كذب عليكم الحجّ يعنى الزموا ذلك وعليكم به.
۲. فعل‌های جامدی که به شکل فعل امر هستند مثل: هَبْ (به معنای احسب و افرض)، تَعَلَّمْ (به معنای اعلم)، هاتِ، تَعالَ، و هَلُمَّ در لغت تمیم. در لغت حجاز هَلُمَّ اسم فعل امر است که تنها با یک لفظ واحد به کار می‌رود و ضمیر به آن متصل نمی‌شود مثل: {هلمّ شهداءكم}
۳. فعل‌های جامدی که به شکل فعل مضارع هستند. این گروه کمترین تعداد فعل‌های جامد را دارا است مثل: يَهيطُ (به معناى يصيح و يضجّ).
صفحه «کلاس‌های خصوصی زبان عربی» را ببینید:
فعل متصرف
فعل متصرف فعلی است که برای بیان معانی مختلف از صورتی به صورت دیگر تغییر می‌کند و بر دو قسم است: تامّ التصرف و ناقص التصرف.
انواع فعل متصرف
۱. فعل‌های تامّ التصرف عموم فعل‌های زبان عربی را تشکیل می‌دهند و دارای صیغه‌های ماضی و مضارع و امر و همچنین مشتقاتی مثل اسم فاعل و اسم مفعول و صفت مشبهه و صیغ مبالغه هستند مثل: كتب، درس، جلس، دحرج.
۲. فعل‌های ناقص التصرف تنها دارای دو فعل هستند؛ یا ماضی و مضارع، و یا مضارع و امر.
- فعل‌های ناقص التصرفی که دارای دو فعل ماضی و مضارع هستند مثل: ما زالَ ما يَزالُ، ما انفكّ ما يَنفَكَّ، ما بَرِحَ ما يَبْرَحُ از اخوات کان و كاد يكاد، أوشَكَ يوشَكُ از افعال مقاربه و طفق و جعل از افعال شروع که هیچ‌یک فعل امر ندارند.
- فعل‌های ناقص التصرفی که دارای دو فعل مضارع و امر هستند مثل: يَدَعُ دَعْ، يَذَرُ ذَرْ. {ذَرْنى ومن خلقتُ وحيدا}، {ما كان اللهُ ليذرَ المؤمنين على ما أنتم عليه} صیغه ماضی و مصدر این افعال مهمل مانده و ترک شده.
دیدگاه خود را بنویسید