نظریه عامل از مباحث بسیار مهم در نحو عربی است که گرچه در کمتر کتابی بابی با این نام یافت می‌شود اما آثار آن در همه مباحث نحوی به چشم می‌خورد. علمای نحو رابطه مستقیمی بین این نظریه و موضوع اعراب ایجاد کرده‌اند به شکلی که بسیاری از قواعد نحوی در اعراب طبق این نظریه بنا شده است. نظریه عامل در واقع بیان کننده تاثیر یک کلمه در حرکات اعرابی کلمه دیگر است. در این مقاله ضمن آشنایی با مفهوم عامل، معمول و عمل و بررسی انواع عامل و معمول درباره اسم های جامد و مشتق نیز گفتگو خواهیم کرد.
صفحه «کلاس‌های دوره جامع مکالمه زبان عربی» را ببینید:
تعریف عامل، معمول ، و عمل
برخی کلمات در جمله در کلمه بعد از خود تأثیر گذارند و اعراب آن را تغییر می‌دهند مثلا فعل فاعل را مرفوع و مفعول به را منصوب می‌کند. همچنین ادوات جزم فعل مضارع را مجزوم می‌کنند و حروف جر اسم پس از خود را مجرور می‌سازند. به این چنین کلماتی مؤثر یا عامل گفته می‌شود. کلماتی مثل فاعل، مفعول، یا اسم مسبوق به حرف جر که اعراب آن‌ها با تاثیر یافتن از کلمه پیش از خود تغییر می‌کند متاثر یا معمول نامیده می‌شوند. در این میان کلماتی هستند که نه تأثیر می‌گذارند و نه تأثیر می‌پذیرند. حروفی مثل هل، بل، قد، سوف، هلّا این چنینند. به این کلمات عاطل گفته می‌شود. (مراجعه کنید به مقاله حروف و اهمیت آن‌ها در زبان عربی) بر این اساس نتیجه حاصل از اثر عامل و تأثیر پذیری معمول همان عمل است که در علامت‌های اعرابی یک کلمه ظهور و بروز پیدا می‌کند. (مراجعه کنید به سخنی در اعراب | دفتر اول: «مقدمه‌ای بر اعراب و انواع آن»)
صفحه «کلاس‌های خصوصی زبان عربی» را ببینید:
عامل
عامل کلمه‌ای است که لفظ پس از خود را مرفوع، منصوب، مجرور و یا مجزوم می‌کند. عوامل بر دو نوع هستند: لفظی و معنوی. عامل لفظی در لفظ و نوشتار دیده می‌شود بر خلاف عامل معنوی که در لفظ و نوشتار ظاهر نمی‌شود بلکه تجرد کلمه از یک عامل موثر خود عامل معنوی برای رفع آن است مانند ابتداء که عامل رفع مبتدا است و یا خالی بودن فعل مضارع از عوامل نصب و جزم که عامل رفع آن است. عوامل لفظی عبارتند از: فعل و شبه فعل (شامل اسم فاعل اسم مفعول مصدر اسم تفضیل صفت مشبهه و اسم فعل)، ادوات نصب و جزم فعل مضارع، نواسخ مبتدا و خبر، حروف جر، مضاف، و مبتدا.
معمول
معمول کلمه‌ای است که اعراب آن به خاطر تاثیر یک عامل به رفع و جر و نصب و جزم تغییر می‌کند. معمولات شامل اسم‌ها و فعل مضارع هستند. معمول به طور کلی به دو دسته معمول بالاصاله و معمول با تبعیت تقسیم می‌شوند.
معمول بالاصاله معمولی است که عامل مستقیما در آن اثر می‌کند مثل: فاعل، نایب فاعل، مبتدا، خبر، اسم و خبر نواسخ، انواع پنجگانه مفعول، حال، تمییز، مستثنی، مضاف الیه، فعل مضارع، منادا، و مجرور با حرف جرّ.
معمول بالتبعیه معمولی است که عامل با واسطه متبوع آن در آن اثر کرده است مثل: نعت، توکید، عطف بیان، بدل، و معطوف با حرف عطف که عامل آن‌ها عامل در متبوعشان است که پیش از آن‌ها آمده است.
یک لفظ می‌تواند در یک زمان هم عامل و هم معمول باشد. مثلا مضاف که عامل در مضاف الیه خود است می‌تواند خود معمول عاملی دیگری باشد مثل: «بدأت في قراءة الكتاب» یا مبتدا در نزد بصریون که خود معمول عامل معنوی ابتدائیت است در عین حال عامل خبر نیز هست. (در نزد کوفیان مبتدا و خبر در یکدیگر عمل می‌کنند)
صفحه «گفتگوی تخصصی عربی» را در نتحدث پلاس + ببینید:
عمل
عمل که گاهی به آن اعراب هم گفته می‌شود اثر رفع و نصب و جزم و خفض (جرّ) حاصل از تاثیر عامل است.
این مقاله‌ها را هم بخوانید:
- سخنی در اعراب | دفتر اول: «مقدمه‌ای بر اعراب و انواع آن»
- سخنی در اعراب | دفتر دوم: «علامت‌های رفع»
- سخنی در اعراب | دفتر سوم: «علامت‌های نصب»
- سخنی در اعراب | دفتر چهارم: «علامت‌های جرّ و جزم»
جامد، مشتق
اسم در زبان عربی به دو گروه جامد و مشتق تقسیم می‌شود. اسم‌های مشتق اسم‌هایی هستند که از یک کلمه دیگر گرفته شده‌اند مثل کاتب و مکتوب و مکتب که همگی از کتابة گرفته شده‌اند. اسم‌های جامد از اسم دیگری مشتق نشده‌اند مثل: رجل. اسم‌های جامد خود به دو نوع اسم ذات مثل: إنسان و أسد و اسم معنی مثل: فهم و شجاعة تقسیم می‌شوند. اشتقاق از اسم‌های معنی انجام می‌شود.
این مقاله را هم بخوانید:
صفحه مکالمه عربی مقدماتی را در آکادمی نتحدث ببینید:
اصل اشتقاق
در پاسخ به این سوال که اصل مشتقات چیست و مشتقات از چه کلمه‌ای گرفته شده‌اند، در میان دانشمندان علم نحو کوفه و بصره اختلاف نظر وجود دارد. بنا بر رأی کوفیون؛ فعل، و بر اساس نظر بصریون؛ مصدر، اصل و اساس مشتقات است که البته نظر علمای بصره طرفداران بیشتری دارد. اهل بصره مصدر را که خالی از زمان است بسیط و غیر مرکب و اصل می‌دانند و فعل را که دلالت بر دو عنصر حدث و زمان دارد مرکب می‌شمارند. بدین‌ترتیب بنا بر رأی و نظر بصریان مصدر جامد است و دیگر مشتقات یعنی: «فعل ماضی، مضارع، امر، اسم فاعل، صیغه مبالغه، اسم مفعول، صفت مشبهه، اسم تفضیل، اسم مکان، اسم زمان، و اسم ابزار» از آن اشتقاق می‌یابند. از میان مشتقات اسم فاعل، صیغه مبالغه، اسم مفعول، صفت مشبهه، و اسم تفضیل عمل فعل را انجام می‌دهند و به عبارت دیگر عامل هستند و اسم مکان و اسم زمان و اسم ابزار غیر عاملند.
در دفتر دوم از این مقاله به شرح چگونگی عمل مصدر خواهیم پرداخت.
این مقاله را بخوانید:
صفحه «دوره‌های متنوع آموزش زبان عربی» را در آکادمی نتحدث ببینید:
دیدگاه خود را بنویسید