شرح «ولا سیّما» در کتابهای نحو عربی در مواضع متفاوتی آمده است. گروهی در مبحث لا نفی جنس و برخی دیگر در ضمن موضوع استثناء به آن پرداخته‌اند و گاهی نیز در ذیل بحث موصول مطرح شده است. در این مقاله بر آن شدم تا اعراب ولا سيّما را در یک دفتر مجزا تقدیم شما دوستان علاقمند به زبان عربی کنم.
صفحه «دوره آمادگی آزمون اشتمال» را ببینید:
دانشمندان علم نحو «لا سيَّ» را به معنای «لا مِثلَ» دانسته‌اند. سیبویه از خلیل نقل می‌کند که او «ولا سیّما زيدٍ» را به معنای «ولا مِثلَ زيدٍ» و ما را در آن لغو می‌دانست. مثنای سيّ سیّان است مثل: ذهابك وعدمه سيّان.
ترکیب «واو + لا نفی جنس + «سيّ» به معنای مِثل + ما»؛ «ولا سيّما» را همچون یک واژه یکتا قرار داده که یکی از دو شیء متساوی در یک امر مشترک را بر دیگری ترجیح و برتری می‌دهد به شکلی که بهره و نصیب مابعد آن از امر مشترک بیش از ماقبلش است و مابعد آن از اولویت در حکم برخوردار است. وقتی می‌گوییم اجتهد الطلّاب ولاسيّما خالد، برای تلاش خالد نسبت به کوشش دانشجویان دیگر برتری قائل شده‌ایم. با دقت در مثال‌های زیر معنای ولا سیّما بهتر روشن می‌شود: المعادن أساس الصناعة ولا سيّما الحديد، تجود الزروع بمصر ولا سيّما القطن، نحتقر الأشرار ولا سيّما الكذّاب.
صفحه «کلاس‌های مقاله‌خوانی» را در نتحدث پلاس + ببینید:
اعراب «ولا سیّما» و مابعد آن
در ابتدا به این سه نکته توجه کنید:
- حرکات حروف و ضبط کلمات «ولا سیّما» هیچگاه تغییر نمی‌کند.
- در «ولا سیّما» لغات متعددی وجود دارد از جمله حذف واو (لا سیّما)، حذف واو و لا (سیّما)، و تخفیف یاء در همه لغات، اما بهترین کاربرد آن همان «ولا سیّما» است. برخی حذف «لا» را در «ولا سیّما» جایز نمی‌دانند.
- در اسم بعد از «ولا سیّما» چه نکره باشد و چه معرفه سه وجه رفع و جر و نصب جایز است که البته جرّ آن بهتر و مشهورتر است مثل: اقتنيت طرائف كثيرة ولا سيّما أقلامٌ أو أقلامٍ أو أقلامًا ، أتمتع برؤية الأزهار ولاسيّما الوردُ أو الوردِ أو الوردَ.
دانستن سه اصل بالا برای به کارگیری صحیح «ولا سیّما» کفایت می‌کند اما در ادامه تفصیل اعراب دو مثال اخیر برای علاقمندان خواهد آمد:
1. وقتی اسم بعد از ولا سیّما نکره است
نکره مرفوع | نکره مجرور | نکره منصوب | |
|---|---|---|---|
واو | استئنافیه | استئنافیه | استئنافیه |
لا | نافیه للجنس، حرف مبنی بر سکون، محلی از اعراب ندارد. | نافیه للجنس، حرف مبنی بر سکون، محلی از اعراب ندارد. | نافیه للجنس، حرف مبنی بر سکون، محلی از اعراب ندارد. |
سيّ | اسم لا منصوب، مضاف | اسم لا منصوب، مضاف | اسم لا مبنی بر فتح در محل نصب |
ما | اسم موصول، مبنی بر سکون، در محل جر مضاف الیه | زائده، حرف مبنی بر سکون، محلی از اعراب ندارد. | زائده، حرف مبنی بر سکون، محلی از اعراب ندارد. |
أقلام | خبر برای مبتدای محذوف وجوبا که تقدیر آن هو است، جمله مبتدا و خبر محلی از اعراب ندارد، صله موصول، خبر لا محذوف و تقدیر آن موجود است. | مضاف الیه و مجرور، خبر لا محذوف و تقدیر آن موجود است. | أقلامًا تمییز منصوب، خبر لا محذوف و تقدیر آن موجود است. |
«سيّ» در حالت جر و رفع اسم نکره بعد از ولا سیّما؛ مضاف و معرب و منصوب با لا نافیه للجنس است همان طوری که اسم لا در مثل لا رجلَ سوءٍ في الدار معرب است. «سيّ» در حالت نصب اسم نکره بعد از ولا سیّما؛ مضاف نبوده و مبنی بر فتح است همان طوری که اسم لا در مثل لا رجلَ في الدار مبنی است. (مراجعه کنید به انواع اسم لا نفی جنس در مقاله اسلوب نفی | دفتر سوم: «لا نافیه للجنس»)
صفحه «دوره اصطلاحات کاربردی عربی» را ببینید:
2. وقتی اسم بعد از ولا سیّما معرفه است
اعراب اسم معرفه بعد از ولا سیّما در حالت رفع و جر مانند اعراب نکره است. در حالت نصب معرفه مفعول به خواهد بود. نصب اسم معرفه بعد از ولا سیّما به عنوان تمییز جایز نیست چرا که تمییز نمی‌تواند معرفه باشد. بسیاری از نحویون اساسا نصب اسم معرفه بعد از ولا سیّما را جایز ندانسته و آن را در کتابهای خود ذکر نکرده‌اند گرچه قول به نصب حکم اعراب اسم بعد از ولا سيّما را عام و شامل قرار می‌دهد. اعراب جمله «أتمتع برؤية الأزهار ولاسيّما الوردَ» را با نصب الورد در ادامه ببینید:
«واو» برای استئناف. «لا» نافیه للجنس. «سيّ» اسم لا منصوب و مضاف. «ما» زائده، حرف مبنی بر سکون، محلی از اعراب ندارد. خبر لا محذوف و تقدیر آن موجود است. «الورد» مفعول به برای فعل محذوف که تقدیر آن فعل أخصّ یا أعني است و فاعل آن أنا وجوبا مستتر است.
صفحه «کلاس‌های خصوصی زبان عربی» را ببینید:
ممکن است بعد از ولا سيّما حال مفرد، حال جمله، جمله شرطیه، و یا ظرف قرار گیرد مثل: أخاف الأسد ولا سيّما غاضبًا، أخاف الأسد ولا سيّما وهو غاضبٌ، النمر غادرٌ ولا سيّما إن أبصر عدوّه، أحبّ الجلوس بين الغياض ولا سيّما عند الماء الجاري، يطيب لي الاشتغال بالعلم ولا سيّما ليلًا، يطيب لي الاشتغال بالعلم ولا سيّما إذا أوى الناس إلى مضاجعهم.
أخوات ولا سيّما
«لا مثلَ ما» و «لا سِوى ما» در معنا و اعراب همانند «ولا سيّما» هستند.
«لا تَرَ ما» و «لو تَرَ ما» در معنا شبیه به «ولا سيّما» هستند ولی اعراب آن‌ها متفاوت است. به این ترتیب که: «لا» ناهیه و «تَرَ» فعل مجزوم است. «ما» موصوله و مفعول به برای فعل تَرَ، و فاعل آن ضمیر مستتر أنت است. اسم بعد از «لا تَرَ ما» و «لو تَرَ ما» به عنوان خبر مبتدای محذوف مرفوع و جمله صله است. توجه داشته باشید که «ما» در این جا نمی‌تواند زائده باشد چرا که در این صورت لازم می‌آید تا فعل به اسم مابعد اضافه شود و حال آن که افعال هیچگاه اضافه نمی‌شوند. قام القوم لا تر ما عليٌّ یعنی: لا تبصرْ أيّها المخاطب الشخص الذي هو عليّ فإنّه في القيام أولى منهم.
دیدگاه خود را بنویسید