ادوات جازم دو فعل یا ادوات شرط جازم عبارتند از: إن، إذما، من، ما، مهما، متى، أيّان، أين، أنّى، حيثما، كيفما، أيّ. از میان این ادوات إن و إذما حرف و بقیه اسم هستند.
این مقاله را هم بخوانید:
صفحه «کلاس‌های زبان رسانه» را ببینید:
إن
إن اصل ادوات شرط جازم است مثل: {وإن تُبدوا ما في أنفسكم أو تخفوه يحاسبْكم به الله}. دیگر ادوات به خاطر دارا بودن معنای «إن» است که دو فعل را مجزوم می‌کنند. مثلا «مَن يزُرْني أكرِمْه» یعنی: «إن يزرْني أحدٌ أكرمْه».
إذما
إذما به معنای إن است. گروهی از علمای نحو «إذما» را مانند إن حرف به شمار آورده‌اند و برخی آن را اسم می‌دانند. عمل جزم در «إذما» بسیار کم است و اکثرا دو فعل بعد از خود را مرفوع می‌کند.
اصل «إذما» إذ ظرفیه‌ای است که ما زائده برای توکید به آن اضافه شده و تبدیل به حرفی با معنای إن شده است. «إذما» به جز معنای ربط جواب به شرط هیچ معنای دیگری ندارد. «وإنّك إذما تأت ما أنت آمرٌ ... به تُلْفِ مَن إيّاه تأمر آتيا».
مَن
مَن اسم مبهم برای عاقل است مثل: {من يعملْ سوءًا يُجزَ به}
ما
ما اسم مبهم برای غیر عاقل است مثل: {وما تفعلوا من خيرٍ يعلمْه الله}
صفحه «دوره آمادگی آزمون اشتمال» را ببینید:
مَهما
مهما نیز اسم مبهم برای غیر عاقل است مثل: {وقالوا مهما تأتنا به من آية لِتَسحرَنا بها فما نحن لك بمؤمنين}.
درباره ترکیب مهما دو احتمال وجود دارد:
- مهما مرکب از اسم فعل «مه» و «ما شرطیه» است که در مجموع به اسمی برای شرط و جزاء بدل شده. (مَه برای زجر و نهی و به معنای اكفف است)
- مهما مرکب از «ما شرطیه» و «ما زائده» برای توکید است که الف «ما» اول در آن به هاء تبدیل شده.
مَتى
متی اسم زمانی در معنای شرط است مثل: «متى تأتِه تعشو إلى ضوء ناره ... تجدْ خيرَ نار عندها خيرُ موقدٍ». گاهی برای تاکید، ما زائده‌ای به متی افزوده می‌شود.
أيّان
أيّان اسم زمان در معنای شرط است. اصل أيّان؛ «أيُّ آن» است یعنی أيّان مرکب از «أيُّ شرطیه» و «آن» به معنای «حين» است: «أيّان نؤمنْك تأمنْ غيرَنا وإذا ... لم تدركِ الأمنَ منّا لم تزل حذِرا»
این امکان وجود دارد که ما زائده‌ای برای توکید به أيّان اضافه شود مثل: «إذا النعجةُ الأدماء باتت بقفرةٍ ... فأيّان ما تعدلْ به الريحُ تَنزلْ»
أينَ
أين اسم مکانی است که معنای شرط را در خود دارد مثل: «أين تنزلْ أنزلْ». و در بسیاری موارد یک ما زائده برای توکید به آن اضافه می‌شود مثل: {أينما تكونوا يدركْكم الموت}.
أنّی
أنّی اسم مکانی است دارای معنای شرط و ما به آن ملحق نمی‌شود مثل: «أنّى تجلسْ أجلسْ»، «أنّى يكن النيل جاريًا تخصب الأرض»
صفحه «نکته‌های یک دقیقه‌ای عربی» را ببینید:
حَيثُما
حيثُما اسم مکانی است دارای معنای شرط و تنها آن گاه که با ما همراه باشد جازم است مثل: «حيثما تستقم يقدّر لك اللّـ ... ـهُ نجاحا في غابر الأزمان»
کَیفَما
کیفما اسم مبهمی است دارای معنای شرط. کوفیون آن را چه با ما و چه بدون ما جازم دو فعل می‌دانند مثل: «كيف تجلسْ أجلسْ»، «كيفما تكن يكن قرينك». ولی اهل بصره کیفما را به منزله «إذ» به حساب آورده‌اند که باید دارای شرط و جواب باشد ولی جازم نیست و دو فعل بعد از آن مرفوع است.
دو فعل بعد از کیفما در جزم و غیر جزم باید در لفظ و معنا یکسان باشند پس نمی‌توان گفت: "كيفما تجلس أذهب" یا "كيفما تكتبِ الكتاب أكتبِ القِربةَ" (بمعنى أخيطها)، و"كيفما تجلسْ أقعدْ".
أيُّ
أيُّ اسم مبهم متضمن معنای شرط است. أيّ همواره مضاف به مفرد است و این خصوصیت آن را از شباهت به حرف بازمی‌دارد و به همین دلیل در میان ادوات شرط تنها اسم معرب با حرکات سه‌گانه است. این مثال‌ها را ببینید: «أيُّ امرئٍ يخدمْ أمّتَه تخدمْه»، {أيًّا ما تدعو فله الأسماء الحسنى}، بأيِّ قلمٍ تكتبْ أكتبْ»، «كتابَ أيٍّ تقرأْ أقرأ»
گفتیم که أيّ همواره مضاف به مفرد است اما گاهی مضاف الیه آن حذف می‌شود و تنوینی به جای محذوف قرار می‌گیرد. بنابراین تقدیر {أيًّا ما تدعو}؛ أيَّ اسمٍ تدعو، و تقدیر كتابَ أيٍّ تقرأْ؛ كتابَ أيِّ رجلٍ تقرأ است. (همچنین مراجعه کنید به بخش «تنوین عِوَض یا تعویض» در مقاله تنوین و انواع آن)
جایز است که به أيّ یک ما زائده برای توکید اضافه شود مثل: {أيَّما الأجلين قضيت فلا عدوان علَيّ}.
صفحه «دوره اصطلاحات کاربردی عربی» را ببینید:
درباره إذا
إذا ظرف زمان متضمن معنای شرط است و از ادوات شرط غیر جازم به شمار می‌آید اما در مواردی بسیار نادر و شاذ در نظم و نثر می‌تواند جازم باشد. گاهی بعد از إذا ما زائده‌ای برای توکید به شکل «إذا ما» آورده می‌شود: «استغن ما أغناك ربّك، بالغنى ... وإذا تصبْك خصاصةٌ فتجمّلِ».
آن چه موجب شده تا جزم با إذا بسیار نادر و شاذ باشد تفاوت معنای آن با «إن» است. یعنی «إن» بر چیزی که انجام آن مورد شک است وارد می‌شود ولی «إذا» بر آن چیزی وارد می‌شود که حتما انجام می‌شود. وقتی می‌گویید: «إن جئتَ أكرمتُك» به این معناست که از آمدن مخاطب مطمئن نیستید ولی در «إذا جئتَ أكرمتُك» از آمدن او اطمینان دارید.
این مقاله را هم بخوانید:
دیدگاه خود را بنویسید