تنوین در زبان عربی نون ساکن زائدی است که در لفظ به آخر اسم اضافه می‌شود و در وقف و نوشتار (خط) حذف می‌شود. تنوین به طور کلی به دو دسته «تنوین اصیل» و «تنوین غیر اصیل» تقسیم می‌شود.
صفحه «کلاس‌های زبان رسانه» را ببینید:
تنوین اصیل
تنوین اصیل تنوینی است که تنها به اسم متصل می‌شود و به انوع: تنوین تمکین یا صرف، تنوین تنکیر، و تنوین عوض تقسیم می‌شود:
تنوین تمکین یا تنوین صرف
تنوین تمکین یا صرف یا امکنیت به آخر اسم‌های معرب منصرف اضافه می‌شود تا نشان دهد که توانایی بر اسم بودن و قبول علامات اسم را دارا هستند و شباهتی به فعل و حرف ندارند مثل: قرأت كتابًا مفيدًا.
تنوین تنکیر
تنوین تنکیر تنوینی است که به بعضی اسم‌های مبنی مانند «اسم فعل» و علم مختوم به «ویه» برای نشان دادن نکره بودن آن‌ها اضافه می‌شود مثل: «صَهْ صَهٍ، مَهْ مَهٍ، إيهِ إيهٍ» و «مررت بسيبويهْ وسيبويهٍ آخرَ» یعنی سیبویه و مرد دیگری به نام سیبویه که نزد شنونده یا گوینده ناشناس است. در «صَهْ» از مخاطب خود می‌خواهید سخنی را که همین الآن دارد می‌گوید قطع کند و سکوت نماید اما با گفتن «صَهٍ» (با تنوین) از او می‌خواهید که کلا سکوت کند و هیچ چیزی نگوید. به همین ترتیب مَهْ به معنای خودداری از انجام عمل فعلی و مَهٍ به معنای خودداری از هر کاری است. إيهِ به معنای طلب صحبت بیشتر درباره همین موضوعی است که الآن درباره آن صحبت می‌شود و إيهٍ به معنای طلب استزاده در هر سخنی است. [برای آشنایی بیشتر با اسم فعل مراجعه کنید به مقاله اسم فعل چیست؟] تنوین تنکیر گاهی به اسم‌های معرب غیر منصرف هم اضافه می‌شود مثل: «شاهدت يزيدَ ويزيدًا آخرَ».
این مقاله را هم بخوانید:
تنوین عِوَض یا تعویض
تنوین عوض جایگزین حرف اصلی محذوف، یا کلمه، و یا جمله می‌شود و در سه نوع «تنوین عوض از حرف»، «تنوین عوض از مفرد»، و «تنوین عوض از جمله» مورد بررسی قرار می‌گیرد:
۱. تنوین عوض از حرف تنوینی است که در رفع و جر به اسم‌های منقوص غیر منصرف اضافه می‌شود تا جایگزین حرف اصلی حذف شده از آخر آن‌ها باشد مثل: جَوارٍ، غَواشٍ، عَوادٍ، أُعَيْمٍ (مصغر أعمى)، و راجٍ (علم مؤنث) که در اصل جواري، غواشي، عَوادي، أُعَيمي، و راجي بوده‌اند و تنوین آن‌ها نه تنوین صرف بلکه جایگزین یاء محذوف در آخر آن‌هاست. جواري، غواشي، و عَوادي بر وزن منتهی الجموع و ممنوع از صرف هستند پس تنوین آن‌ها نمی‌تواند تنوین صرف باشد بلکه تنوین عوض از یاء محذوف است. أعیمٍ به دلیل وصفیت و وزن فعل (بر وزن أسَیطِر مضارع سَیطَرَ) ممنوع از صرف است و تنوین آن عوض از یاء محذوف است. راجٍ هم به علت علمیت و تأنیث غیر منصرف و تنوین آن تنوین عوض از یاء محذوف است.
- در غیر رفع و جر یعنی در حالت نصب؛ یاء به جای خود برمی‌گردد و کلمه بدون تنوین منصوب می‌شود مثل: دفعت عنك عواديَ، أكرمتُ أُعَيميَ فقيرًا، علّمت الفتاةَ راجيَ.
- تنوین آخر اسم‌های منقوصی که ممنوع از صرف نیستند تنوین تمکین یا صرف است. در «حَكَم قاضٍ» قاضی فاعل و مرفوع و علامت رفع آن ضمه مقدره بر یاء محذوفه است که ضمه به دلیل استثقال و یاء به دلیل التقاء ساکنین حذف شده و کسره جایگزین ياء شده است: قاضِیٌ ← قاضِیُنْ ← قاضِينْ ← قاضِنْ ← قاضٍ
۲. تنوین عوض از کلمه مفرد تنوینی است که به «کلّ، بعض، و أيّ» به عنوان جایگزین مضاف الیه آن‌ها اضافه می‌شود مثل: «حضر المعلمون فصافحتُ كلًّا منهم» به معنای «كلّ معلم منهم». و نیز: {وكلًّا وعد الله الحسنى}، {تلك الرسل فضّلنا بعضَهم على بعضٍ}، {قل ادعوا الله أو ادعوا الرحمن أيًّا ما تدعو فله الأسماء الحسنى}
۳. تنوین عوض از جمله تنوینی است که به جای جمله محذوف بعد از «إذ» به آن اضافه می‌شود مثل: زرتك في المساء وكنت حينئذٍ خارج البيت به معنای: حينَ إذ زرتك، {فلولا إذا بلغت الحلقوم وأنتم حينئذٍ تنظرون} به معنای: «حين إذ بلغت الروح الحلقوم»
تنوین مقابله
گروهی تنوین دیگری را نیز به نام تنوین مقابله به انواع سه‌گانه تنوین اصیل افزوده‌اند. تنوین مقابله به آخر جمع مؤنث سالم اضافه می‌شود تا در مقابل نون جمع مذکر سالم باشد يعنى به همان شکل كه جمع مذكر سالم با نون تمام و كامل مى‌شود جمع مختوم با الف و تاء نيز با اين تنوين کامل مى‌شود مثل: مررت بتلميذاتٍ مجتهداتٍ.
صفحه «دوره آمادگی آزمون اشتمال» را ببینید:
تنوین غیر اصیل
تنوین غیر اصیل مشترک بین اسم و فعل و حرف و تقریبا منحصر در شعر است و انواع آن عبارتند از: تنوین ترنّم، تنوین حکایت، تنوین شذوذ، تنوین ضرورت و تنوین غالی.
تنوین ترنّم
تنوین ترنّم نون ساکنی است که به آخر «قافیه مطلق» یعنی قافیه‌ای که حرف رَوی در آن ساکن نیست افزوده می‌شود. تنوین ترنم مخصوص لغت بنی تمیم است و تنها در شعر به کار می‌رود مثل: «أقِلّي اللومَ عاذل والعتابَن ... وقولي إن أصبتُ لقد أصابَن»
تنوین حکایت
تنوین حکایت در کلمات منونی دیده می‌شود که برای نامگذاری به کار رفته و به همان شکل با تنوین حکایت شده است مثلا وقتی به شما می‌گویم: مررت بزیدٍ، در جواب می‌گویید: من زیدٍ؟ [برای آشنایی با مبحث حکایت مراجعه کنید به باب حکایت!]
تنوین شذوذ
تنوین شذوذ برای تکثیر کلام به بعضی اسم‌های مبنی متصل می‌شود مثل تنوین هؤلاءٍ در «هؤلاءٍ رجالك» که در اصل هؤلاءِ بوده است. کاربرد این تنوین شاذ است و بر آن قیاس نمی‌شود.
تنوین ضرورت
تنوین ضرورت به «منادای مبنی» و «اسم ممنوع از صرف» اضافه می‌شود و دلیل آوردن آن یا ضرورت شعری است مثل: «هذا ابن فاطمةٍ إن كنت جاهله ... بجدّه أنبياء الله قد خُتِموا» و «سلام الله يا مطرٌ عليها ... وليس عليك يا مطرُ السلامُ» و یا تناسب و ایقاع مثل {إنّا أعتدنا للكافرين سلاسلًا وأغلالًا وسعيرًا} در روایت شعبه و قالون.
تنوین غالی
تنوین غالی که به اواخر «قافیه مقید» یعنی قافیه‌ای که حرف رَوی در آن ساکن است اضافه می‌شود. نامیده شدن این تنوین به غالی به علت فراتر رفتن آن از حد وزن است و هدف از آوردن آن تمایز بین وقف و وصل است: «وقاتمُ الأعماق خاوي المخترِقِنْ ... مشتَبَهِ الأعلام لَمّاعُ الخَفَقِنْ».
دیدگاه خود را بنویسید