مفعول فیه یا ظرف | دفتر اول؛ انواع ظروف

در این مقاله مفعول فیه یا ظرف و انواع آن را مورد بررسی قرار خواهیم داد. عناوین اصلی این درس عبارت است از: تعریف ظرف یا مفعول فیه، ظرف زمان و ظرف مکان، ظرف مبهم و ظرف محدود، ظرف متصرف و ظرف غیر متصرف. و در پایان نیز درباره نصب ظروف در زبان عربی گفتگو خواهیم کرد.

صفحه «دوره آمادگی آزمون اشتمال» را ببینید:

مفعول فیه یا ظرف چیست؟

این مثال را در نظر بگیرید: «جاءت السيارة صباحًا ووقفتْ يمينَ الطريق». کلمه صباحًا در جمله اول بر یک زمان شناخته شده و معروف یعنی اول روز و هنگام صبح دلالت دارد که آمدن ماشین در آن رخ داده است. صباح در واقع یک وضعیت و محدوده یا ظرف زمانی است که فعل آمدن ماشین در خلال آن اتفاق افتاده و به عبارتی مظروف آن است. در اصطلاح گفته می‌شود که صباحا متضمن معنای «في» است یعنی می‌توانیم بدون اخلال در معنای جمله، قبل از آن حرف «في» را قرار دهیم و بگوییم: جاءت السيارة في صباح. حال این جمله را در نظر بگیرید: «الصباح مشرق» گرچه کلمه صباح در این جمله هم دلالت بر همان زمان معروف صبحگاهان دارد ولی متضمن معنای فی نیست یعنی اگر پیش از آن حرف فی قرار دهیم معنای جمله خراب می‌شود و نمی‌توانیم بگوییم في الصباح مشرق. در واقع الصباح اگر چه دلالت بر زمان دارد اما در خلال آن فعلی اتفاق نیفتاده و مظروفی برای آن وجود ندارد و به همین خاطر هم ظرف زمان نیست.

همین نکات برای «وقفت يمينَ الطريق» هم صادق است با این تفاوت که یمین دلالت بر مکان یعنی جهت و سمت راست دارد: فعل ایستادن ماشین در آن رخ داده و بنابراین متضمن معنای «في» است و اگر بگوییم وقفت في يمين، خللی در معنای جمله ایجاد نمی‌شود. در مقابل مثلا در جمله «خَلَت اليمين» الیمین اگر چه دلالت بر مکان دارد اما مظروفی برای آن وجود ندارد یعنی در خلال آن فعلی اتفاق نیفتاده پس متضمن معنای فی نیست و افزودن فی قبل از آن موجب ایجاد اشکال در اسلوب جمله خواهد شد و به همین دلیل هم ظرف مکان نیست.

کلمه صباحًا و دیگر کلمات شبیه آن ظرف زمان و کلمه یمین و دیگر الفاظ شبیه به آن ظرف مکان نامیده می‌شوند.

ظرف زمان و ظرف مکان

با این مقدمه؛ ظرف یا مفعول فیه اسم منصوبی متضمن معنای «في» است که دلالت بر زمان یا مکان وقوع فعل دارد و به دو نوع ظرف زمان و ظرف مکان تقسیم می‌شود.

صفحه «عربی دبیرستان» را ببینید:

ظرف مبهم و ظرف محدود

ظرف از جهت معنی به دو نوع مبهم و محدود تقسیم می‌شود. ظرف مبهم بر زمان یا مکان غیر معین، و ظرف محدود یا مختص بر زمان یا مکان معین و محدود دلالت دارد.

• ظرف زمان مبهم نشان دهنده مدت زمانی غیر مشخص است مثل: أبد، أمد، حين، وقت، زمان. در مقابل ظرف زمان محدود یا مختص یا موقت بیانگر زمانی مشخص و معین و محدود است مثل: ساعة، يوم، ليلة، أسبوع، شهر، سنة، عام. اسم ماه‌های سال و فصل‌ها و روزهای هفته از جمله ظرف‌های زمان محدود هستند. ظرف‌های مبهم اگر به کلمه‌ای که ابهام آن را برطرف می‌کند اضافه شوند ظرف مختص خواهند بود مثل: زمان الربيع، وقت الصيف.
• ظرف‌های مکان مبهم ظروفی هستند که بر یک مکان نامشخص دلالت دارند. این ظروف دارای حدود محصور و مشخص یا شکلی که با حس درک شود نیستند مثل: جهات ششگانه یعنی: أمام (قدّام)، وراء (خلف)، يمين، يسار (شمال)، فوق، و تحت، و کلماتی مثل جانب و جهة و مکان و ناحیة و امثال آن‌ها، و اسم‌های مقادیر مکانی مثل: میل، فرسخ، برید، قصبه، کیلومتر. اسم‌های مقادیر گرچه مقدارشان معین است ولی مسافت آن‌ها مبهم است و به همین دلیل به آنها «شبه مبهم» نیز گفته می‌شود. بر عکس جهات ششگانه و کلمات جانب و جهة و مکان و ناحیة که مکان و مسافت هر دو در آن‌ها مبهم و نامشخص است. 
• ظرف مکان مختص یا محدود به یک مکان مشخص اشاره دارد و دارای شکل محدود و محصور و مشخصی است مثل: دار، مدرسة، مكتب، مسجد، بلد و نیز اسم کشورها و شهرها و روستاها و کوه‌ها و رودها و دریاها.

صفحه «کلاس‌های زبان رسانه» را ببینید:

ظرف معرب و ظرف مبنی

همه ظروف معربند به جز کلمات زیر که مبنی هستند و در محل نصب مفعول فیه قرار دارند: «الآن، إذ، إذا، أمسِ، أنّى، أيّانَ، أينَ، بعدَ، بينا، بينما، ثَمَّ، حسبُ، حيثُ، حيثما، دونَ، رَيثَ، رَيثما، عَلُ، عَوضُ، قبلُ، قطُّ، كيفَ، كيفما، لدى، لدنْ، لمّا، متى، مذْ، منذُ، معَ، هنا». علاوه بر این، اسم‌های جهات ششگانه وقتی از اضافه قطع شوند مبنی هستند. برای اطلاع بیشتر درباره قطع از اضافه مراجعه کنید به «حذف مضاف و مضاف الیه» در مقاله اضافه در زبان عربی | دفتر دوم.

این مقاله را هم بخوانید:

• بناء و مبنیات

ظرف متصرف و ظرف غیر متصرف

ظرف از جهت نوع به کارگیری آن به دو دسته متصرف و غیر متصرف تقسیم می‌شود.

• ظرف متصرف ظرفی است که هم به عنوان ظرف و هم غیر ظرف در مواقع اعرابی مختلف به کار می‌رود مثل: «شهر، يوم، سنة، ليل»: سرت ساعةً وشهرًا ويومًا وسنةً وليلًا، أزفت ساعةُ الرحيل، الشهر ثلاثون يومًا، انتظرت ساعة لقائك.
• ظرف غیر متصرف ظرفی است که هیچگاه در غیر ظرفیت به کار نمی‌رود و بر دو نوع است:
  1. ظرفی که همواره بنا بر ظرفیت منصوب است و تنها به عنوان ظرف منصوب به کار می‌رود مثل: قطّ، عَوض، بينا، بينما، إذا، أيّان، أنّى، بين بين، ذا صباح، ذات ليلة، صباحَ مساء، ليلَ ليل.
  2. ظروفی که بنا بر ظرفیت منصوبند ولی گاهی با مجرور شدن با «من، إلى، حتى، مذ، منذ» از ظرفیت خارج می‌شوند که در این حالت دیگر ظرف نامیده نمی‌شوند و اعراب ظرف را نیز ندارند حتی اگر دلالت بر زمان و مکان داشته باشند، مثل: «قبل، بعد، فوق، تحت، لدى، لدن، عند، متى، أين، هنا، ثَمّ، حيث، الآن». قبل و بعد با مِن مجرور می‌شوند. فوق و تحت با من و إلی مجرور می‌شوند. لدى و لدن و عند با من مجرور می‌شوند. متى با إلى و حتى مجرور می‌شود. أين و هنا و ثَمّ و حيث با من و إلى مجرور می‌شوند. حیث با فی هم مجرور می‌شود. الآن با من، إلى، مذ و منذ مجرور می‌شود.

صفحه «مکالمه عربی مقدماتی» را ببینید:

نصب ظروف

• همه ظرف‌های زمان چه مبهم و چه مختص می‌توانند بنا بر ظرفیت منصوب شوند به شرط آن که متضمن معنای فی باشند مثل: سرت زمنا وصبرت دهرا. و اگر متضمن معنای فی نباشند اعرابشان بر حسب عوامل وارد بر آن‌ها تعیین می‌شود مثل: جاء يومُ الخميس، يوم الجمعة يوم مبارك، أحترم ليلة القدر.
• از ظروف مکان تنها دو گروه منصوب می‌شوند:
  1. ظروف مکان مبهم و شبه مبهمی که متضمن معنای فی هستند مثل: وقفت أمام المنبر، سرت فرسخا. و در صورتی که متضمن معنای فی نباشند بر حسب عوامل اعراب گذاری می‌شوند مثل: الميلُ ثلثُ الفرسخ، الكيلومترُ ألفُ متر.
  2. ظروف مکان مشتق چه مبهم باشند چه محدود به شرط آن که با فعلی منصوب شده باشند که از آن مشتق شده‌اند مثل: جلست مجلسَ أهلِ الفضل، ذهبت مذهبَ ذوي العقلِ. ظرف مکان در صورتی که مشتق از عامل خود نباشد مجرور می‌شود مثل: أقمت في مجلسك، سرت في مذهبك.

نصب ظروف مکان محدود غیر مشتق جایز نیست بلکه باید با فی مجرور شوند مثل: جلست في الدار، أقمت في البلد، صليت في المسجد مگر این که بعد از «دخل و سکن و نزل» یا مشتقات آن‌ها آمده باشند که در این صورت نصب آن‌ها مجاز است مثل: دخلت المدينةَ، نزلت البلدَ، سكنت الشامَ. بهتر آن است که این اسم‌های منصوب را مفعول به و فعل پیش از آن‌ها را متعدی بنفسه به حساب آوریم تا درگیر اعراب نصب بنا بر نزع خافض یا اعتراضات دیگر نشویم.

صفحه «دوره‌های متنوع آموزش زبان عربی» را در آکادمی نتحدث ببینید: