در مقاله‌ی«آن چه درباره اسم باید بدانید:مذکر و مؤنث»، با تعریف اسم و علامت‌های آن آشنا شدیم و دانستیم که اسم از نظر جنس به مذکر و مؤنث و از جهت عدد به مفرد و مثنى و جمع تقسیم می‌شود. در این گفتار با تمرکز بر نکاتی کاربردی و اساسی به مبحث اسم‌های مثنی و جمع مذکر سالم خواهیم پرداخت. عناوین اصلی این مقاله عبارتند از؛ اسم مثنی و علامت‌های آن، تثنيه اسم‌های مقصور و ممدود، جمع و انواع آن، جمع مذكر سالم و شروط آن و جمع مذکر سالم در اسم‌های منقوص و مقصور. توجه داشته باشید که انجام دقیق تمرینات در کلاس برای کسب مهارت کافی در به کارگیری نکات ذکر شده ضروری و لازم است.
صفحه «کلاس‌های دوره جامع مکالمه زبان عربی» را ببینید:
انواع اسم بر اساس عدد
در زبان عربی اسم بر اساس دلالت بر تعداد، به مفرد، مثنى و جمع تقسيم می‌شود.
مفرد؛ اسمی است كه تنها بر یک شخص یا یک چیز یا یک حیوان دلالت دارد، مثل: رجل و كتاب و حصان.
مثنى؛ اسمی است كه برای دو نفر يا دو چيز یا دو حیوان به كار می‌رود. در جمله‌ی «الدهر يومان؛ يوم لك ويوم عليك» «یومان» مثنی و «یوم» مفرد است.
جمع؛ اسمی است كه بر بيش از دو نفر دلالت دارد مثل: «والطيّباتُ للطيّبينَ والطيّبونَ للطيّباتِ»
اسم‌های مثنی
- علامت اسم مثنی «انِ» و «َينِ» زائده است که با افزودن آن‌ها به یک اسم مفرد، اسم مثنی ساخته می‌شود:
كتاب + انِ ← كتابانِ (دو كتاب)
كتاب + َينِ ← كتابَينِ (دو كتاب)
رجل ← رجلانِ، رجلَينِ (دو مرد)
ورقة ← ورقتان، ورقتَين (دو برگ) - زائده بودن به این معناست که «انِ» یا «َينِ» جزء ساختار کلمه‌ی مفرد نیستند و با حذف آن‌ها دوباره شاهد اسم مفرد خواهیم بود: رجلانِ ← رجل
انِ← رجل. بنابراین اگر با حذف «انِ» یا «َينِ» در یک کلمه به مفرد آن نرسیدید بدانید که آن کلمه مثنى نیست: حيران ← حير، ظمئان← ظمئ (حيران و ظمئان در واقع صیغه مبالغه هستند) - دو اسم «أب و أخ» در أصل «أبو و أخو» بوده‌اند که واو آن‌ها به هنگام ساخت مثنى دوباره برمی‌گردد: أخوان (أخوين) و أبوان (أبوين).
- «انِ» در حالت رفع و «َينِ» برای حالت نصب و جرّ به کار گرفته می‌شود.
صفحه «کلاس‌های نتحدث پلاس +» را ببینید:
تثنيه اسم‌های مقصور و ممدود
اسم‌های مقصور و ممدود اسم‌هایی هستند که به الف مقصوره و ممدوده ختم می‌شوند.
- الف اسم‌های مقصور سه حرفی هنگام ساختن مثنى به اصل خود (یعنی «واو» يا «ياء») باز می‌گردد: عصا ← عصوانِ و عصوَينِ، فَتى ← فَتيانِ و فَتيَينِ
- در اسم‌های مقصور با بيش از سه حرف، هنگام ساختن مثنى، الف همواره تبديل به ياء می‌شود: مُعطى ← مُعطيانِ و مُعطيَينِ، مُصطفى ← مُصطفَيان و مُصطفَيَينِ.
- همزه‌ی الف ممدوده‌ای که نشانه مؤنث است، هنگام ساخت مثنى تبديل به واو می‌شود: حمراء ← حمراوان، صحراء ← صحراوان. در اسم‌هایی مثل «بِناء» که الف ممدوده زائده نبوده و جزء ریشه فعل است و در نتیجه علامت تأنیث نیست، همزه تغییری نمی‌کند: بِناء ← بِناءانِ و بِناءَينِ.
جمع و انواع آن
جمع در اسم‌ها، شامل جمع مذكر سالم، جمع مؤنث سالم و جمع تكسير (جمع مكسّر) است. (نکات مربوط به جمع مؤنث سالم و جمع تكسير را در مقاله؛ آن چه درباره «اسم» باید بدانید:«جمع مؤنث سالم» و «جمع تكسير» بخوانید.)
جمع مذكر سالم
- جمع مذکر سالم جمعی است که ساختار مفرد آن هنگام ساختن جمع دست نخورده باقی می‌ماند. این جمع با نام‌های «جمع سلامت»، «جمع صحیح» و «مجموع على حدّ المثنى» هم شناخته می‌شود.
- جمع مذكر سالم با افزودن «ونَ و ينَ زائده» به مفرد مذكر ساخته می‌شود: مؤمن + ونَ ← مؤمنونَ ، مؤمن + ينَ ← مؤمنينَ
- «ونَ» برای حالت رفع و « ينَ» در حالت نصب و جرّ به کار می‌رود.
- واژگانی مثل «شياطين» و «عناوين» جمع مذكر سالم نيستند چرا كه «ین» در آن‌ها زائده نیست و با حذف آن، مفرد کلمه به دست نمی‌آيد. شياطين و عناوين جمع مكسر برای «شيطان» و «عنوان» هستند.
صفحه «دوره اصطلاحات کاربردی عربی» را ببینید:
اسم‌هایی که به شکل جمع مذکر سالم جمع بسته می‌شوند
جمع مذکر سالم مخصوص عَلَم و وصف است. علم يعنی اسم‌های خاص مثل «زيد» و «محمد» كه جمع آن‌ها «زيدون» و «محمدون» است. وصف هم اسمی است كه بيانگر صفت يك چيز است و نه ذات و حقيقت آن مثل «عالِم» که به معنای «رجل عالم» و جمع آن «رجال عالمون» است. اوصاف شامل؛ «اسم فاعل، اسم مفعول، صفت مشبهه، صيغه مبالغه، اسم تفضيل و نيز اسم منسوب» هستند. (دو نوع ديگر وصف یعنی؛ مصدری که به معنای صفت می‌آید و اسم جامدی که در معنای مشتق به کار می‌رود در این جا مورد بحث ما نیستند)
شروط عَلم و وصفی که از آن‌ها جمع مذکر سالم ساخته می‌شود
- عَلم مذکر عاقل خالی از تاء تأنیث و ترکیب، به شکل جمع مذکر سالم جمع بسته می‌شود.
- وصف مذکر عاقل خالی از تاء که از باب‌های «أفعل فعلاء» و «فَعْلان فَعْلَى» نباشد و همچنین از اسم‌هایی که مذکر و مؤنث در آن‌ها یکسان است نیز نباشد، به شکل جمع مذکر سالم جمع بسته می‌شود.
بنا بر آن چه گفته شد؛ «رجل، زينب، حمزة، سيبويه، مُرضع، صاهل، علّامة، صبور و جریح» را نمی‌توان به شکل جمع مذكر سالم جمع بست؛ «رجل» علم نيست، «زينب» علم مؤنث است، «حمزة» عَلمی است که تاء دارد، «سیبویه» مرکب است، «مرضع» مخصوص مؤنث است، «صاهل» صفت برای اسب است، «علّامة» وصفی است که تاء دارد، و «صبور و جریح» هم از كلماتی هستند كه مذكر و مؤنث در آن‌ها يكسان است.
صفحه «دوره آمادگی آزمون اشتمال» را ببینید:
جمع مذکر سالم در اسم‌های منقوص و مقصور
- یاء اسم‌های منقوص هنگام ساخت جمع مذکر سالم حذف می‌شود: القاضي ← القاضُونَ و القاضِينَ
- الف اسم‌های مقصور هنگام ساخت جمع مذکر سالم حذف می‌شود و فتحه‌ای به عنوان نشانه آن باقی می‌ماند: الأعلى ← الأعلَونَ و الأعلَينَ، المصطفى ← المصطفَونَ و المصطفَينَ
مثنى و جمع مذكر سالم در هنگام اضافه
اسم‌های مثنى و جمع مذكر سالم وقتی به اسم ديگری اضافه شوند نون آن‌ها حذف می‌شود، مثل: قلما حبر، معلمتا العربية، معلمو المدرسة. به طور کلی در یک ترکیب اضافی، مضاف همواره خالی از «تنوین و أل و نون مثنی و جمع» است.
برای اطلاع از چگونگی اضافه شدن اسم‌های مثنی و جمع مذکر سالم به «یاء متکلم» مراجعه کنید به مقاله: اضافه در زبان عربی | دفتر دوم.
دیدگاه خود را بنویسید