فعل کان با انواع و کاربردهای آن و با معانی و زمان‌های متعددی که با استفاده از آن برای افعال به دست می‌آید فعلی مهم و شایسته توجه در مکالمه و قواعد عربی است. در این مقاله کوتاه سعی کرده‌ام ضمن ارائه شرح مختصری درباره کان تامه و کان ناقصه، با تمرکز بر روی برخی نکات کاربردی مرتبط با فعل کان، مفاهیمی پایه‌ای درباره این فعل مهم را بیان کنم. کاربرد و چگونگی استفاده از فعل کان در زبان عربی علیرغم آن که بسیار ساده می‌نماید نیازمند تمرینات دقیق برای کسب مهارت در استفاده از آن است. زیاده‌روی و افراط در استفاده از فعل کان ماضی و مضارع و مشتقات آن از سوی عربی آموزان فارسی زبان امری شایع و رایج است که معلم زبان عربی باید با دقت و حوصله در رفع آن بکوشد.
انواع کان
فعل کان به دو شکل و معنا در زبان عربی به کار می رود: کان ناقصه و کان تامه. کان تامه به معنای «وجود داشت» است مثل: «كان الله ولم يكن معه شيء» یعنی خداوند بود و هیچ چیز دیگری با او نبود. در این جا کان و لم یکن هر دو در معنای تام خود یعنی وجود داشتن به کار رفته‌اند. کان تامه همانند دیگر افعال نیازمند فاعل است. در حدیث مذکور، کان فعل و الله فاعل آن است. همچنین لم یکن فعل و شيء فاعل آن است و الله و شيء هردو مرفوعند به ضمه ظاهره. بدین ترتیب تفاوتی میان کان تامه و دیگر افعال زبان عربی نیست و جمله‌ای که با کان تامه به معنای وجود داشت شروع می‌شود یک جمله فعلیه است که دو رکن اصلی آن فعل و فاعل هستند. در کان ناقصه موضوع قدری متفاوت است. این که چرا در قواعد عربی به این نوع کان ناقصه گفته می‌شود سوالی است که در ادامه به آن پاسخ خواهیم داد اما پیش از آن می‌خواهم قدری درباره مفهوم کان ناقصه با هم صحبت کنیم؛ کان ناقصه در قواعد عربی دقیقا به معنای «بود» در فارسی است و همان طور که می‌دانید بود در زبان فارسی از جمله افعال اسنادی است. جمله‌ی «هوا سرد بود» یک جمله اسنادی است که از نهاد (هوا) و گزاره (سرد) و فعل اسنادی (بود) تشکیل شده است. وقتی می‌گوییم «کان الجو باردًا»، کان؛ فعل ناقص و به معنای بود، «الجو»؛ نهاد که در قواعد عربی به آن اسم کان می‌گوییم و «باردًا»؛ گزاره که در قواعد عربی به آن خبر کان گفته می‌شود. در زبان فارسی هنگام ترکیب یک جمله اسنادی به دنبال فعل و فاعل نمی‌گردیم بلکه در آن جا صحبت از نهاد و گزاره (یا مسند و مسند الیه) است. به عبارت دیگر؛ ارکان جمله اسنادی نهاد و گزاره‌اند نه فعل و فاعل. در زبان عربی هم جمله‌ای که با فعل ناقص «کان» شروع می‌شود دقیقا اینچنین است؛ اجزای جمله‌ای که با کان شروع می‌شود برخلاف جمله فعلیه، فعل و فاعل و یا مفعول نیست بلکه اسم کان (=نهاد) و خبر کان (= گزاره) است.
چرا «ناقصه»؟
بنابر آن چه گفته شد پاسخ این سوال که چرا در قواعد عربی به این نوع از کان، کان ناقصه می‌گوییم آشکار می‌شود: اول این که کان ناقصه برعکس دیگر فعل‌های تام که بر رخداد و زمان آن با هم دلالت می‌کنند، فقط بر زمان دلالت دارد. دوم این که بر خلاف فعل‌های تام که معنایشان با یک مرفوع (فاعل) کامل می‌شود کان ناقصه برای تکمیل معنا حتما به یک اسم منصوب (خبر کان) نیاز دارد. این قاعده درباره دیگر افعال ناقصه نیز جاری است که در این جا محل بحث ما نیست.
صرف فعل «كان»
فعل کان همانند دیگر افعال زبان عربی بر اساس زمان، عدد، جنس، متکلم، مخاطب وغایب بودن در جمله صرف می‌شود. این مثال‌ها را ببینید: كانت الطالبة مجدّة، الطلاب كانوا جاهزين للامتحان، كنّ نشيطات في الصف، كنتم تسمعون إلى الدرس، كنتنّ تسمعن إلى الدرس. می‌دانید که در جمله فعلیه آن گاه که فاعل اسم ظاهر باشد فعل به صیغه مفرد می‌آید. درباره کان نیز این قاعده جاری است. به این تغییرات دقت کنید: كان الطالب قد سمع ← الطالب کان قد سمع، كان الطلاب يسمعون ← الطلاب كانوا يسمعون، كانت الطالبات يسمعن ← الطالبات كنّ يسمعن
ترجمه «كان»
كان = بود ← كان الطالب جالسا، كان الطفل مسرورا، كان الباب مغلقا، كان التلميذ في الصف
کان = است ← كان الله غفورا رحيما
کان + لـ = داشت ← كان لي خاتم من فضة
کان + عند = داشت ← كان عندي ذاكرة قوية
کان + فعل مضارع = ماضی استمراری ← كان يذهب، كانوا يسمعون
کان + (قد) + فعل ماضی = ماضی بعید ← كان الطالب قد سمع
منفی کردن فعل «کان»
ماضی ساده: فعل «کان» در زبان عربی مثل هر فعل ماضی دیگری، به شکل «ما كان» و «لم يكن» منفی می‌شود: «كان الصف هادئا»← ما كان الصف هادئا، لم يكن الصف هادئا
ماضی استمراری: «كان يذهب» ← ما كان ليذهب، لم يكن ليذهب، كان لا يذهب
مضارع: «يكون» ← لا يكون، ما يكون
نهی: «كان، يكون،كن» ← لا تكن
ماضی بعید: «كان الطلاب [قد] جلسوا» ← ما كان الطلاب [قد] جلسوا، لم يكن الطلاب [قد] جلسوا، كان الطلاب ما جلسوا، كان الطلاب لم يجلسوا
از شما دعوت می‌کنم از صفحه دوره جامع مکالمه زبان عربی در آکادمی نتحدث بازدید کنید.
دیدگاه خود را بنویسید