وقف به معنای قطع نطق در آخر کلمه است. در این مقاله به طرح معروف‌ترین قواعد وقف در زبان عربی خواهیم پرداخت.
صفحه «کلاس‌های خصوصی زبان عربی» را ببینید:
احکام وقف
- در وقف بر کلمه‌ای که آخر آن ساکن است با همان سکون وقف می‌شود. خواه صحیح الآخر باشد مثل اکتُبْ، و یا معتل مثل: يمشي، يدعو، الفتى، القاضي.
- برای وقف بر کلمه‌ای که حرف آخر آن متحرک است آن حرف را ساکن می‌کنیم مثل: يكتبُ يكتبْ، كتبَ كتبْ، كتابٌ كتابْ، أينَ أينْ، ليتَ ليتْ.
- در وقف بر کلمه دارای تنوین؛ در حالت رفع و جر (یعنی تنوینی که بعد از ضمه و کسره قرار گرفته) تنوین حذف و آخر آن ساکن می‌شود و در حالت نصب (یعنی تنوینی که بعد از فتحه قرار گرفته) تنوین به الف تبدیل می‌شود مثل: كلّ آتٍ قريبْ، لا تؤخّر عمل اليوم إلى غدْ، {إنّ مع العسر يسرا}.
- نون توکید ساکن در وقف تبدیل به الف می‌شود مثل:«ولا تعبد الشيطان والله فاعبدا» به معنای: والله فاعبدن.
- هاء ضمیر (ضمیر مفرد مذکر غایب) در وقف ساکن می‌شود مثل: رأيتُهْ، مررت بِهْ. و در شعر وقف بر آن با حرکت جایز است مثل: «كأنّ لونَ أرضه سماؤهُ».
- ضمیر مفرد مؤنث غایب (ها) در وقف به همان شکل با الف خواننده می‌شود مثل: {لا يكلّف الله نفسًا إلا وسعها}.
- هنگام وقف بر اسم منقوص در صورتی که منصوب با تنوین یا بدون تنوین باشد یاء آن ثابت می‌ماند مثل: شاهدنا قاضيًا، شاهدت القاضي. اما در مرفوع و مجرور اگر تنوین داشته باشند حذف یاء ترجیح دارد مثل مررت بقاضْ، و اگر تنوین نداشته باشد اثبات یاء فصیح‌تر است مثل: جاء المحامي، مررت بالمحامي. ابن کثیر {ولكل قوم هادٍ} را در وقف «ولکل قوم هادي» و {عالم الغيب والشهادة الكبير المتعال} را در وصل و وقف «الكبير المتعالی» خوانده است.
- بر اسم مقصور غیر منون بر همان حالت خود وقف می‌شود مثل: جاء الفتى. اما اگر تنوین داشته باشد تنوین حذف و‌الف آن باز می‌گردد مثل: جاء فتى، رأيت فتى، مررت بفتى.
- «تاء تأنیث مربوطه» در وقف به هاء بدل می‌شود مثل: فاطمهْ، شجرهْ.
- برای وقف بر تاء کشیده آن را ساکن می‌کنیم مثل: جاء المعلماتْ، هذا بنتْ.
- «إذن» اگر با الف و تنوین به صورت «إذًا» نوشته شده باشد در وقف تنوین آن حذف می‌شود و الف باقی می‌ماند، و اگر با نون نوشته شده باشد نون آن به الف تبدیل می‌شود، یعنی در هر حال به شکل «إذا» بر آن وقف می‌شود. عده‌ای با نون بر إذن وقف کرده‌اند. در قرآن کریم إذًا با الف نوشته شده و وقف بر آن نیز با الف است.
صفحه «مکالمه عربی پیشرفته» را ببینید:
وقف بر متحرک عموما با سکون انجام می‌شود اما حالت‌های دیگری از وقف بر متحرک وجود دارند که عبارتند از: اشمام، تضعیف، روم، نقل، و وقف با هاء سکت.
وقف با اشمام
اشمام تنها مخصوص حرکت ضمه است به این ترتیب که پس از وقف با سکون؛ بدون هیچ صدایی با لب‌ها به حرکت ضمه اشاره می‌شود. شاطبی درباره اشمام می‌گوید: «والإشمام إطباق الشفاه بعيد ما ... يسكن لا صوت هناك فيصحلا»
وقف با تضعیف
در وقف با تضعیف حرفی که بر آن وقف می‌شود تشدید می‌گیرد مثل: هذا سالمّ. وقف با تضعیف در کلماتی که حرف آخر آن‌ها همزه یا حرف عله باشد یا ماقبل آخر آن‌ها ساکن باشد انجام نمی‌شود.
وقف با رَوم
روم عبارتست از ضعیف کردن صوت حرکت حرف آخر به ترتیبی که بیشتر آن حرکت شنیده نشود. شاطبی در تعریف روم گفته: «ورومك إضعاف المحرك واقفا ... بصوت خفيّ كل دان تنولا». روم در فتح و نصب انجام نمی‌شود و در معربات مخصوص مرفوع و مجرور و در مبنیات مختص مضموم و مکسور است. تنوین اسم منون در هنگام وقف با روم حذف می‌شود.
تفاوت روم با «اختلاس» در این است که روم مخصوص وقف است و مقدار باقیمانده از حرکت در آن کمتر از مقداری است که حذف می‌شود اما اختلاس مخصوص وصل است و مقدار باقیمانده از حرکت در آن بیشتر از مقدار حذف شده است.
صفحه «کلاس‌های زبان رسانه» را ببینید:
وقف با نقل
در این نوع از وقف بعد از ساکن کردن آخرین حرف، حرکت آن به حرف قبلی منتقل می‌شود با این شرط که حرف ماقبل آخر ساکن باشد و حرکت منقوله هم فتحه نباشد مثل: عليكَ بالصَّبْرِ ← عليكَ بالصَّبِرْ، «عجبت والدهر كثيرٌ عجبُهُ ... من عَنزيٍّ سَبّني لم أضرِبُهْ» که در اصل لم أضرِبْهُ بوده است.
وقف با هاء سكت
هاء سکت هاء ساکنی است که در وقف به آخر بعضی کلمات اضافه می‌شود تا حرکت حرف آخر کلمه را حفظ کند. هاء سکت مبنی بر سکون است و محلی از اعراب ندارد. کلماتی که هاء سکت می‌تواند در وقف به آن‌ها اضافه شود عبارتند از:
- فعل مضارع معتل الآخری که با حذف حرف عله مجزوم شده است مثل: لَم يَخشَهْ، لم تَمشِهْ، لم تَدعُهْ.
- فعل امر معتل الآخر مبنی بر حذف حرف آخر مثل: اِمشِهْ، اُدعُهْ، اِخشَهْ، فِهْ (از وفى يفي)، عِهْ (از وعى يعي)، قِهْ (از وقى يقي)، رَهْ (از رأى يرى).
- ما استفهامیه‌ای که در محل جر با حرف جر یا با اضافه قرار دارد مثل: عمّ تبحث عمَّهْ؟، فيمَ ترغب فيمَهْ؟، مجيء مَهْ؟ ثمرُ مَهْ. در وقف بر ما استفهامیه مجرور بالإضافه آوردن هاء سکت واجب است ولی در حالت مجرور با حرف اضافه بهتر آن است که هاء سکت آورده شود.
- حروف مبنی بر حرکت مثل: رُبّهْ، إنّهْ، لعلّهْ، اذهبنّهْ، أكرم المجتهدونَهْ، والمجتهدون يُكرَمونَهْ.
- اسم‌های مبنی بر حرکت با بنای اصلی مثل ضمایر و اسم‌های اشاره و موصول و استفهام. در این مثال‌ها وقف به اسکان یا وقف با هاء سکت جایز است: أينَ: أينْ و أينَهْ، أيّانَ: أيّانْ و أيّانَهْ، كيفَ: كيفْ و كيفَهْ، الذينَ: الذينْ و الذينَهْ، حَذارِ: حَذارْ و حَذارِهْ، حيثُ: حيثْ و حيثُهْ، أكرمتُكَ: أكرمتكْ و أكرمتُكَهْ، قُمتَ: قُمتْ و قُمتَهْ، أنتَ: أنتْ و أنتَهْ، يجتَهدنَ: يجتَهدْنْ و يجتَهدنَهْ، أنتُنَّ: أنتُنّْ و أنتُنَّهْ، هُنَّ: هُنّْ و هُنَّهْ، أكرمتَهُنَّ: أكرمتَهُنّْ و أكرمتَهُنَّهْ.
- «ضمیر یاء متکلم» اگر در وصل به تسکین خوانده شود وقف بر آن یا با ساکن کردن یاء و یا با حذف یاء و ساکن کردن حرف قبل از یاء خواهد بود مثل: أعطاني ← أعطاني و أعطانْ، هذا غلامي ← غلامي و غلامْ. نافع و ابو جعفر، و ابو عمرو بخلاف عنه {ربي أكرمن} و {ربي أهانن} را در وصل أكرمَني و أهانني خوانده‌اند. اما اگر «ضمیر یاء متکلم» را در وصل مفتوح بدانیم وقف بر آن یا با ساکن کردن یاء و یا با اضافه کردن هاء سکت انجام می‌شود مثل: أعطانيَ ← أعطاني و أعطانيَهْ، هذا غلاميَ ← غلامي و غلاميَهْ، {ما أغنى عنّي ماليَهْ هلك عنّي سلطانيَهْ}.
- در مورد ضمیر «أنا» اگر الف آن را زائده به حساب آوریم وقف بر آن با اثبات الف (أنا) و نیز با حذف الف و افزودن هاء سکت (أنَهْ) را جایز است. آنانی که الف «أنا» را اصلی می‌دانند قائل به اثبات آن در وصل و وقف هستند.
- در کلماتی مثل قبلُ و بعدُ، اسم لا نفی جنس، و منادای مبنی که بنای آن‌ها عارضی است با هاء سکت وقف نمی‌شود.
- اثبات و حذف هاء سکت در وقف به طور کلی جایز است جز در فعل امر یک حرفی و ما استفهامیه مجرور بالاضافه که آوردن هاء سکت در وقف بر آن‌ها الزامی است.
- در قرآن کریم حذف و اثبات هاء سکت در وقف و وصل تابع قرائت است. برای مثال یعقوب بخلاف عنه در جمع مذکر سالم و ملحق به آن با الحاق هاء سکت وقف کرده است و در مقابل؛ يتسنّه (البقرة)، اقتده (الأنعام)، كتابيه و حسابيه و ماليه و سلطانيه (الحاقّة)، و ما هيه (القارعة) را با حذف هاء سکت در هنگام وصل خوانده است.
صفحه «دوره‌های متنوع آموزش زبان عربی» را در آکادمی نتحدث ببینید:
دیدگاه خود را بنویسید