استفهام با قرار گرفتن یکی از ادوات استفهام در ابتدای جمله و با هدف درخواست فهمیدن شکل می‌گیرد. ادوات استفهام عبارتند از: «همزه، هل، مَن، مَن‌ذا، ما، ماذا، متی، أيّ، أین، کیف، أیّان، کم و أنّی» که از میان آن‌ها تنها «همزه و هل» حرف و بقیه اسم استفهام هستند. در این مقاله به شرح و بیان اعراب چند اسم استفهام «من، ما، أيّ، كيف، أين» می‌پردازیم.

این مقاله را هم بخوانید:

صفحه «کلاس‌های خصوصی زبان عربی» را ببینید:

اسم‌های استفهام

اسم‌های استفهام هم مانند دو حرف استفهام «همزه و هل» دارای صدارت هستند. در میان اسم‌های استفهام تنها «أيّ» معرب است بنابراین در صورت وارد شدن حرف جر یا مضاف بر آن مجرور به کسره ظاهری خواهد بود، مثل؛ {بأيِّ ذنب قتلت}. اعراب دیگر اسم‌های استفهام مبنی، اعراب محلی است و با آمدن حرف جر یا اسم مضاف قبل از آن‌ها، در محل جر قرار می‌گیرند، مثل: {عمّ يتساءلون} و «صبيحةَ أيِّ يومٍ سفرُك؟» 

«مَن»

«مَن» به معنای؛ «چه کسی؟» مبنی بر سکون و دارای حالت‌های اعرابی زیر است:

  • مبتدأ: در حالت‌های زیر «مَن» در محل رفع مبتدا است؛ اول: هنگامی که بعد از آن فعلی متعدی بیاید که مفعول آن ذکر شده باشد، مثل؛ «مَن رأيتَه؟»[۱] و {من فعل هذا بآلهتنا إنه لمن الظالمين}. دوم: وقتی بعد از آن «فعل لازم» قرار بگیرد، مثل؛ «من حضر؟». سوم: وقتی بعد از آن «اسم نکره» آمده باشد، مثل؛ «من مسافرٌ؟» و {فمن أظلم ممن افترى على الله كذبا}. چهارم: اگر بعد از مَن «شبه جمله» قرار گرفته باشد، مثل؛ «مَن عندك؟»، «مَن في البيت؟». پنجم: وقتی بعد از آن «فعل ناقص» بیاید، مثل؛ «من كان عندك؟» و «من كان حاضرا؟» 
  • مفعول به: «مَن» هنگامی که بعد از آن یک فعل متعدی که مفعول آن ذکر نشده باشد بیاید در محل نصب مفعول به مقدم است مثل؛ «من كلّمت؟»
  • خبر مقدم: «مَن» اگر قبل از «اسم معرفه» قرار گرفته باشد، در محل رفع خبر است مثل: «من الشاعرُ؟»، «من زيدٌ؟»، {قل من ربُّ السماوات السبع ورب العرش العظيم}. [۲]

اعراب «مَن» با شروطی که گفته شد برای «ما، ماذا، و من‌ذا» هم صحیح است.

صفحه «کلاس‌های نتحدث پلاس +» را ببینید:

«ما»

«ما» به معنای «چه چیزی؟» مبنی بر سکون و دارای شکل‌های اعرابی مشابه «مَن» است. گاهی به «ما» «ذا» اضافه می‌شود که در این صورت اسم استفهام «ماذا» و به همان معنای «ما» خواهد بود

  • مبتدا: «ما» نیز همانند مَن در پنج حالت در محل رفع مبتدا است، اول: هنگامی که بعد از آن «فعل متعدی همراه با مفعول» آمده باشد، مثل؛ «ما أكلته؟»، {وما أعجلك عن قومك يا موسى}، {ويوم يناديهم فيقول ماذا أجبتم المرسلين}، دوم: وقتی بعد از ما «فعل لازم» بیاید، مثل؛ «ما حصل؟»، سوم: زمانی که بعد از آن «اسم نکره» قرار گیرد، مثل؛ «ما باردٌ؟». چهارم: اگر بعد از ما «شبه جمله» قرار گیرد، مثل؛ «ما عندك؟»، «ما في الدار؟»، {ما لي أدعوكم إلى النجاة وتدعونني إلى النار}. پنجم: وقتی بعد از آن «فعل ناقص» آمده باشد، مثل؛ «ما كان عندك؟»
  • مفعول به: اگر بعد از «ما»، «فعل متعدی بدون ذکر مفعول» آمده باشد، در محل نصب مفعول به مقدم است مثل؛ «ما قرأت؟»، {إذ قال لأبيه وقومه ما تعبدون}، {يريد أن يخرجكم من أرضكم بسحره فماذا تأمرون}
  • خبر مقدم: هنگامی که بعد از ما «اسم معرفه» قرار گیرد در محل رفع خبر است مثل؛ «ما هذا؟»، «ما القضيةُ؟»، {ما هذه التماثيل التي أنتم لها عاكفون}، {وإذا قيل لهم اسجدوا للرحمان قالوا وما الرحمانُ أنسجد لما تأمرنا وزادهم نفورا}، {قال ما خطبُكما}

صفحه «دوره تخصصی زبان رسانه» را ببینید:

زبان رسانه های عربی

«أيّ»

أيّ یعنی «کدام» و در میان اسم‌های استفهام تنها اسمی است که معرب است. أيّ به اسم پس از خود اضافه می‌شود بنابراین اسم بعد از أيّ مضاف الیه است.

  • مبتدا: «أيّ» در چهار حالت مبتدا و مرفوع است؛ اول: آن که بعد از «أيّ و مضاف الیه آن» «فعل متعدی همراه با مفعول» آمده باشد، مثل؛ «أيُّ طالبٍ أكرمته؟»، {قال يا أيها الملأ أيُّكم يأتيني بعرشها قبل أن يأتوني مسلمين}، دوم: وقتی که بعد از أيّ و مضاف الیه آن «فعل لازم» بیاید، مثل؛ «أيُّ صديقٍ قدِم؟»، سوم: زمانی که بعد از أيّ و مضاف الیه آن یک «اسم نکره» قرار گیرد، مثل؛ «أيُّ المدرسين أحبُّ إليك؟»، {إنا جعلنا ما على الأرض زينة لها لنبلوهم أيُّهم أحسنُ عملا}، {ثم بعثناهم لنعلم أيُّ الحزبين أحصى لما لبثوا أمدا}، {قل أيُّ شيء أكبر شهادة قل الله شهيد بيني وبينكم}، و چهارم: وقتی بعد از أيّ و مضاف الیه آن «فعل ناقص» آمده باشد، مثل؛ «أيُّ صديقٍ كان معك؟»
  • مفعول به: اگر بعد از «أيّ و مضاف الیه آن» «فعل متعدی بدون مفعول» بیاید، «أيّ» مفعول به مقدم و منصوب است، مثل؛ «أيَّ الكتابين قرأت؟»، {ويريكم آياته فأيَّ آيات الله تنكرون} 
  • خبر مقدم: اگر بعد از «أيّ و مضاف الیه آن» یک «اسم معرفه» قرار گیرد، «أيّ» خبر و مرفوع است مثل؛ «أيُّ الطالبَين الحاضرُ؟» 
  • ظرف زمان: چنانچه أيّ به کلمه‌ای که دلالت بر زمان دارد اضافه شود ظرف زمان و منصوب است مثل؛ «أيَّ ساعةٍ نهضت؟»
  • ظرف مکان: اگر أيّ به کلمه‌ای که دلالت بر مکان دارد اضافه شود ظرف مکان و منصوب است مثل؛ «أيَّ بيتٍ حللت؟»
  • مفعول مطلق: أيّ وقتی به مصدری که به دنبال آن فعلی از همان لفظ آمده باشد اضافه شود مفعول مطلق و منصوب است مثل؛ «أيَّ مطالعةٍ طالعت؟»، {وسيعلم الذين ظلموا أيَّ منقلب ينقلبون}. (مراجعه کنید به مقاله مفعول مطلق | دفتر اول؛ انواع مفعول مطلق و نایب آن)

صفحه «دوره آمادگی آزمون اشتمال» را ببینید:

«كيفَ»

کیفَ اسم استفهام، مبنی بر فتح و به معنای «چه طور و چگونه؟» است و در این حالت‌های اعرابی بررسی می‌شود:

  • حال: «کیفَ» در دو حالت در محل نصب حال است: وقتی بعد از آن فعل تام بیاید مثل؛ «كيف وصلت؟»، {ألم تر كيفَ فعل ربّك بأصحاب الفيل}، {وكيف تصبر على ما لم تحط به خبرا}، و دیگر هنگامی که بعد از آن فعل ناقصی بیاید که خبر آن ذکر شده باشد مثل؛ «كيفَ كنت تسير؟»
  • خبر مقدم: کیفَ هنگامی که بعد از آن یک «اسم» آمده باشد، در محل رفع خبر مقدم و اسم بعد از آن مبتدای مؤخر است، مثل؛ «كيف حالُك؟» و«كيف أخوك؟»، «كيف الحالُ؟»، «كيف أنت؟»
  • خبر مقدم فعل ناقص: کیفَ هنگامی که بعد از آن یکی از افعال ناقصه یعنی کان و اخوات آن قرار گرفته باشند و خبر آن‌ها ذکر نشده باشد، در محل نصب خبر مقدم برای فعل ناقص است، مثل؛ «كيف أصبحت؟»، «كيف أمسيت؟»، «كيف كنت؟»، {فانظروا كيف كان عاقبة المكذبين}

صفحه «کلاس‌های میزگرد عربی» را ببینید:

«أينَ»

«أين» اسم استفهام، مبنی بر فتح و به معنای «کجا؟» است و حالت‌های اعرابی آن به ترتیب زیر است:

  • خبر مقدم: أينَ وقتی که بعد از آن «اسم معرفه» بیاید، در محل رفع خبر است، مثل؛ «أين الطالبُ؟»، «أين زيدٌ؟»، {يقول الإنسان يومئذ أين المفرُّ}، {وقيل لهم أين ما كنتم تعبدون}، {ويوم يناديهم فيقول أين شركاءي الذين كنتم تزعمون}.
  • خبر فعل ناقص: أينَ هنگامی که بعد از آن یکی از افعال ناقصه (یعنی کان و اخوات آن) آمده باشند که خبر آن‌ها ذکر نشده باشد، در محل نصب خبر مقدم برای فعل ناقص است، مثل؛ «أين كنت؟»
  • ظرف مکان: «أین» در دو حالت ظرف مکان و در محل نصب است اول؛ هنگامی که بعد از آن فعل ناقصی بیاید که خبر آن ذکر شده باشد، مثل؛ «أين أصبحتم عاملين؟» و دوم؛ زمانی که پس از آن فعل تامّ آمده باشد مثل؛ «أين وضعت الحقيبة؟»، {فأين تذهبون}

این مقاله را هم بخوانید:

۱. اگر بعد از اسم‌های شرط و استفهام، فعلی متعدی بیاید که مفعول آن، ضمیر اسم شرط و استفهام یا متعلق آن‌ها باشد مثل؛ «مَن رأيته»، «ما أكلته»، «أيّ طالبٍ أكرمته» و «من رأيتَ أخاه»، اسم شرط و استفهام علاوه بر مبتدا بودن، بنا بر قواعد باب اشتغال در محل نصب مفعول‌به برای فعل محذوفی هستند که فعل مذکور آن را تفسیر می‌کند.

۲. در صورتی که پس از اسم‌های استفهام یک اسم معرفه قرار بگیرد سیبویه اسم استفهام را مبتدا و اسم معرفه را خبر می‌داند لذا در چنین حالتی هنگام بیان اعراب جمله گاهی گفته می‌شود: اسم استفهام مبتدا یا خبر است.