از جمله اسم‌های معرفه و بلکه أعرف معارف که در صرف و نحو عربی به آن توجه ویژه‌ای می‌شود ضمیر است. در حوزه کاربرد نیز ضمایر از اهمیت بسیاری برخوردارند و تسلط در استفاده از آن‌ها نیازمند برنامه‌ریزی و تمرین دقیق است. همیشه یکی از نکات مورد تأکید من که فراگیران زبان عربی را به چالش می‌کشد تمرین و کسب مهارت کافی در به‌کارگیری درست ضمایر بوده است. در این مقاله ضمن طرح کلیات موضوع ضمیر، ضمیر بارز و تقسیمات آن را مورد بحث و بررسی قرار می‌دهیم.
صفحه «کلاس‌های دوره جامع مکالمه زبان عربی» را ببینید:
تعریف ضمیر
در اصطلاح نحو عربی ضمیر عبارت است از کنایه و اشاره‌ای که به جای یک اسم ظاهر قرار می‌گیرد و مانع تکرار آن می‌شود. مرجع ضمیر همان اسمی است که ضمیر جانشین آن شده است. ضمایر بر متکلم و مخاطب و غایب دلالت دارند و به اشکال مختلفی مثل: بارز، مستتر، متصل، منفصل، مرفوع، منصوب، و مجرور تقسیم‌بندی می‌شوند.
این دو مقاله را هم بخوانید:
- مرجع ضمیر در عربی | دفتر اول؛ عود ضمیر بر متأخر لفظا و رتبة
- مرجع ضمیر در عربی | دفتر دوم؛ تعدد مرجع ضمیر، و تطابق ضمیر با مرجع ضمیر
انواع ضمیر
ضمیر بر اساس ظهور و عدم ظهورش در کلام به دو دسته بارز و مستتر تقسیم می‌شود. ضمیر بارز از منظر قواعد زبان عربی ضمیری است که در گفتار و نوشتار آشکار و ظاهر است بر خلاف ضمیر مستتر که در گفتار عربی شنیده نمی‌شود و در نوشتار هم به چشم نمی‌خورد. در ادامه به شرح انواع ضمایر بارز خواهیم پرداخت.
ضمیر بارز
ضمایر بارز بر اساس اتصال و عدم اتصالشان به کلمات به دو دسته متصل و منفصل، و بر اساس موقعیت اعرابیشان به ضمایر مرفوع، منصوب و مجرور تقسیم می‌شوند. کلیه این ضمیرها را می‌توان در سه دسته‌ى متکلم، مخاطب و غایب نیز تقسیم‌بندی کرد. توجه داشته باشید که همه ضمیرها مبنی هستند و بنابراین اعراب آن‌ها محلی است.
ضمیرهای منفصل
ضمایر منفصل ضمیرهایی هستند که به کلمه‌ی دیگر متصل نمی‌شوند و می‌توانند در ابتدای کلام و نیز بعد از «إلّا» قرار گیرند. این ضمایر بر اساس موقعیت اعرابیشان به دو دسته تقسیم می‌شوند:
1. ضمایر منفصل مرفوع که در محل رفع قرار دارند:
غایب | هو، هما، هم، هي، هما، هنّ |
مخاطب | أنتَ، أنتما، أنتم، أنتِ، أنتما، أنتنّ |
متکلم | أنا، نحن |
2. ضمایر منفصل منصوب که در محل نصب قرار دارند:
غایب | إيّاه، إيّاهما، إيّاهم، إيّاها، إيّاهما، إيّاهنّ |
مخاطب | إيّاكَ، إيّاكما، إيّاكم، إيّاكِ، إيّاكما، إيّاكنّ |
متکلم | إيّايَ، إيّانا |
صفحه «نکته‌های یک دقیقه‌ای عربی» را ببینید:
ضمیرهای متصل
ضمایر متصل ضمیرهایی هستند که به کلمه‌ی پیش از خود متصل می‌شوند و همانند جزیی از آن هستند. این نوع از ضمایر هیچگاه در ابتدای کلام و نیز بعد از «إلّا» قرار نمی‌گیرند. ضمایر متصل عبارتند از: تاء، نا، واو، ألف، نون، کاف، یاء، هاء، ها. این ضمیرها بر اساس موقعیت اعرابیشان به سه دسته تقسیم می‌شوند:
- ضمیر متصل مختص به محل رفع شامل: «تاء» {ما قلتُ لهم إلا ما أمرتَني به}، {وإذا قلتم فاعدلوا}، {فكلا من حيث شئتما}، {يا نساء النبي لستنّ كأحد من النساء إن اتقيتنّ}، {قالوا يا مريم لقد جئتِ شيئا فريّا}، «الف اثنین» {فلم يغنيا عن ما من الله شيئا}، «واو جماعت» {وإذا أظلم عليهم قاموا}، «نون نسوة» {والمطلقات يتربصن}، و «یاء مخاطبة» {فكلي واشربي وقرّي عينا}.
- ضمیر متصل مشترک بین محل نصب و جرّ شامل: یاء متکلم {قال يا قوم أرأيتم إن كنت على بينة من ربي وآتاني منه رحمة}، کاف مخاطب {ما ودّعك ربك}، و هاء غایب {قال له صاحبه وهو يحاوره}
- ضمایر متصل مشترک بین محل رفع و نصب و جر که عبارتند است از «نا» {ربنا إننا آمنا فاغفر لنا ذنوبنا} و «یاء متکلم» {فكلي واشربي}، {وآتاني منه رحمةً}، {أن اشكر لي ولوالديك}.
ضمایر رفع و نصب و جر متصل را در جدول زیر ببینید:
ضمایر رفع متصل | تُ، تَ، تِ، نا، تُما، تُم، تُنّ، ألف الاثنین، واو الجماعة، نون النسوة |
ضمایر نصب و جرّ متصل | ي، نا، كَ، كِ، كُما، كُم، كُنّ، ه، ها، هما، هن، هنّ |
صفحه «عربی دبیرستان» را ببینید:
نقش ضمایر متصل
- ضمایر متصل مرفوع تنها به فعل متصل می‌شوند. این ضمیرها اگر به فعل معلوم متصل باشند نقش فاعلی دارند {قلنا اهبطوا منها جميعا} و در صورتی که به فعل مجهول متصل شوند نایب فاعل خواهند بود {ويُسقَون فيها كأسا كان مزاجها زنجبيلا} ضمایر متصل مرفوع در صورت اتصال به فعل ناقص در محل رفع اسم آن فعل ناقص قرار می‌گیرند {كانوا قليلا من الليل ما يهجعون}
- ضمایر متصل مجرور در صورت اتصال به اسم، مضاف الیه، و در صورت اضافه شدن به حرف جر در محل جر با حرف جر هستند {هذا كتابنا ينطق عليكم بالحقّ}
- ضمایر متصل منصوب اگر به فعل متصل شوند مفعول‌به و محلا منصوب خواهند بود مثل: {فوكزه موسى} و در صورت اتصال به حرف ناسخ؛ در محل نصب اسم آن حرف ناسخ قرار می‌گیرند {إنّه عليم بذات الصدور}
صفحه «گفتگوی تخصصی عربی» را در نتحدث پلاس + ببینید:
چند نکته مهم
- مادامی که امکان آوردن ضمیر متصل وجود دارد، از ضمیر منفصل استفاده نمی‌شود چرا که در کلام عرب بنا بر اختصار است و ضمیر متصل مختصرتر از منفصل است. پس می‌گوییم: أكرمتُك و نمی‌گوییم: أكرمتُ إياك.
- اگر قبل از ضمیرهای «ـه، هما، هم، هنّ»، یاء ساکن یا یک حرف مکسور قرار داشته باشد عموما «ـه» در آن‌ها مکسور خوانده می‌شود. در باقی حالات هاء ضمیر همواره مضموم است. این مثال‌ها را ببینید:كتابَهُ، لَهُ، بِهِ، قَبلَهُ، من قبلِهِ، منهُما، فیهِما، لَهُم، فیهِم، عنهُنّ، إلیهِنّ
- هرگاه بعد از ضمیر «تُم» ضمیر متصل دیگری واقع شده باشد میان دو ضمیر حرف واو افزوده می‌شود مثل: أكرمتموه.
- در یاء متکلم سکون و فتح هر دو جایز است مگر این که قبل از آن الف یا یاء ساکن قرار گیرد که در این حالت مفتوح می‌شود مثل: عصايَ، مولايَ، بُنيَّ، أُخَيَّ.
- الف در «إلی و علی و لدی» هنگام اتصال به ضمیر، به یاء تبدیل می‌شود مثل: إلينا و عليك و لديهم، و در صورت اتصال به یاء متکلم آن یاء در یاء متکلم ادغام می‌شود: إلَيَّ، علَيَّ، لديَّ. یاء در «في» نیز هنگام اضافه شدن به یاء متکلم مشدد خوانده می‌شود: فيَّ.
- ضمایر «هما، هم و هنّ» اگر در ابتدای جمله و مبتدا باشند ضمایر منفصل مرفوعند و گرنه ضمایر متصل منصوب یا مجرورند. {هم الذين يقولون لا تنفقوا على من عند رسول الله حتى ينفضّوا}، {سلهم أيهم بذلك زعيم}، {ومنهم من يقول ائذن لي}
- ضمیر «نا» هرگاه فاعل یا نایب فاعل فعل ماضی باشد ضمیر متصل مرفوع است مثل: أكرَمْنا، أُكرِمْنا، و در غیر این صورت ضمیر متصل منصوب یا مجرور است مثل: أكرمَنا، يُكرِمُنا، كتابنا، مِنّا
صفحه «مکالمه عربی مقدماتی» را ببینید:
ضمیرهای مستتر و انواع دیگر ضمیر را در قسمت‌های بعدی این مقاله دنبال کنید.
دیدگاه خود را بنویسید