حرف و اهمیت آن در زبان عربی

کلمات در زبان عربی به سه دسته اسم و فعل و حرف تقسیم می‌شوند. در این میان گرچه حروف محلی از اعراب ندارند و تعدادشان از هشتاد فراتر نمی‌رود اما با این وصف از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند چرا که وظیفه ارتباط بین اجزای کلام و وضوح و تقویت آن را بر عهده دارند. در این مقاله پس از تعریف حروف با انواع حروف در زبان عربی و وظایف نحوی و معنوی آن‌ها و همچنین تقسیم‌بندی‌های حروف در زبان عربی آشنا خواهیم شد‌.

صفحه «مکالمه عربی مقدماتی» را ببینید:

حروف در زبان عربی

حروف بر دو قسمند حروف مبانی (هجائیه) و حروف معانی. حروف مبانی همان حروفی هستند که کلمات از آن‌ها تشکیل می‌شوند مثل: أ ب ت ث. حروف معانی کلماتی هستند که همراه اسم و فعل برای بیان معنای مشخصی در جمله به کار می‌روند. در این گفتار منظور ما از حروف حروف معانی است. با این مقدمه حرف کلمه‌ای است که برای ایجاد ارتباط بین کلمات و افزودن معانی مشخص به جمله به کار می‌رود مثل: و، في، هل، نعم، لا. حرف دلالت بر معنایی در غیر خود دارد یعنی معنای حرف در ترکیب آن با اسم و فعل در جمله ظاهر می‌شود. به این جمله توجه کنید: «قدّم المدرّس درسا من النحو ثمّ سأل الطلاب: أليس الدرس واضحا؟ قالوا بلى.» در این جمله گوینده از اسم و فعل استفاده کرده ولی به کلمات دیگری نیاز داشته تا با ربط بین آن‌ها معنایی را که می‌خواهد بیان کند. مثلا مِن برای بیان نوع درس، ثُمّ برای عطف و ربط، همزه (أ) برای استفهام، و بلى برای جواب آمده است. بر این اساس حروف را این چنین تعریف می‌کنیم: حروف معانی یا به اختصار حروف؛ کلماتی هستند که برای ارایه معانی مشخصی همراهبا اسم و فعل به کار گرفته می‌شوند.

علامت‌های حرف

حروف علامت مستقلی ندارند و اساسی‌ترین علامت آن‌ها این است که نه علامت‌های اسم و نه علامت‌های فعل را قبول نمی‌کنند. به عبارت دیگر علامت حرف عدمی است و همین نپذیرفتن علامت خود علامت حرف است. بنابراین کلماتی که هیچ یک از علامات اسم و فعل را نمی‌پذیرند حرف هستند. در جمله «لا تَتركْ التعلّمَ»؛ التعلّم کلمه‌ای است که ادات تعریف أل بر آن وارد شده پس اسم است. تترك علامت‌های فعل را قبول می‌کند و می‌توانیم بگوییم: ستَتركُ یا قد تتَركُ پس فعل است. اما «لا» نه علامت‌های اسم و نه علامت‌های فعل را قبول نمی‌کند بنابراین حرف است.

صفحه آموزش زبان رسانه را در نتحدث پلاس + ببینید:

وظائف نحوی حرف

حروف به طور کلی به دو شکل دیده می‌شوند حروف عامل و غیر عامل (عاطل).

حروف عامل که اکثریت حروف را تشکیل می‌دهند در کلمه‌ی پس از خود اثر می‌گذارند و حرکت آن تغییر می‌دهند. به عبارت دیگر حروف عامل دارای وظیفه نحوی مشخصی هستند. از جمله این وظایف نحوی؛ جرّ، نصب، جزم و «رفع و نصب» است.

• جرّ: این وظیفه به عهده حروف جر است که بر اسم وارد می‌شوند و آن را مجرور می‌کنند مثل: انتقل الطالب من المدرسةِ إلى الجامعةِ.
• نصب: حروف نصب با وارد شدن بر سر فعل مضارع آن فعل را منصوب می‌کنند مثل: لن يفوزَ الكسولُ. (همچنین مراجعه کنید به مقاله نصب فعل مضارع | دفتر اول؛ حروف ناصبه)
• جزم: حروف جزم با آمدن قبل از فعل مضارع آن را مجزوم می‌کنند مثل: {لم يلدْ ولم يولدْ}. (همچنین مراجعه کنید به مقاله جزم فعل مضارع | دفتر اول؛ «حروف جازم یک فعل» و «جزم در جواب طلب»)
• رفع و نصب: این وظيفه‌ی نواسخی مثل حروف مشبهه بالفعل است که مبتدا را منصوب و خبر را مرفوع  می‌کنند مثل: {إنّ اللهَ غفورٌ رحيمٌ}

حروف غیر عامل گروه دوم از حروف هستند که وظیفه نحوی ندارند و تأثیری در کلمه‌ی بعد از خود به جا نمی‌گذارند بلکه وظیفه‌ی آن تنها منحصر در بیان معانی معینی در سیاق جمله است مثل حروف استفهام (همزه و هل) وحروف استقبال (سين و سوف).

صفحه «نکته‌های یک دقیقه‌ای عربی» را ببینید:

وظائف معنوی حروف

چنان که گذشت حروف معانی عموما وظایف معنوی و بلاغی دارند که در سیاق آن را اجرا می‌کنند و این در واقع مهم‌ترین هدف استفاده‌ از آن‌هاست. برخی از این وظایف عبارتند از:

• استفهام: همزه، هل
• جواب: نَعم، بلی
• نفی: لَم، لا، ما 
• نهی: لا ناهیه 
• امر: لام امر
• شرط: إِن، لَو
• نداء: همزه، یا
• استثناء: إلّا
• تمنی: لَو، لَیتَ
• عطف: واو، فاء، ثمّ
• توكيد: لام، إنّ، أنّ
• تشبيه: کاف، کأنّ
• ترجّی: لَعلَّ
• تنبيه و استفتاح: ألا، أما
• عرض و تحضيض: ألا

صفحه «دوره اصطلاحات کاربردی عربی» را ببینید:

انواع حرف

حروف بر اساس معنایشان بدون توجه به عامل بودن یا نبودن آن‌ها به ترتیب زیر تقسیم ‌بندی می‌شوند:

• حروف نفی: لم، لمّا، لن، ما، إن، لا، لان
• حروف جواب: نعم، بلى، إي، أجل، جَيرِ، إنّ، لا، كلا
• حروف تفسیر: أي، أن
• حروف شرط: إن، إذا ما، لو، لولا، لوما، لمّا
• حروف تحضیض و تندیم: هلّا، ألّا، لولا، لوما، ألا
• حروف عرض: ألا، أما، لو
• حروف تنبیه: ألا، أما، ها، يا
• حروف مصدریه (موصولات حرفیه): أن، أنّ، كي، ما، لو، همزة النسوية
• حروف استقبال: سين، سوف، نواصب مضارع، لام امر، لا ناهیه، إن جازمه، إذما جازمه
• حروف توکید: إنّ، أنّ، لام ابتدا، نون توکید خفیفه و ثقیله، لام جواب قسم، قد
• حروف استفهام: همزه، هل
• حروف تمنی: لیت، لو، هل
• حرف ترجّی و اشفاق: لعلّ
• حروف تشبیه: كاف، كأنّ
• حروف صله: إن، أن، ما، مِن، الباء
• حرف تعلیل: كَي [لام، في، مِن]
• حرف ردع و زجر: كلّا
• لام‌ها: شامل لام ابتداء، لام بُعد، لام جواب، لام موطئة للقسم
• تاء تأنیث ساکنه: در مثل {قالت امرأة عمران}
• هاء سکت: {ما أغنى عني ماليه* علم عني سلطانيه}
• حروف طلب: لام امر، لا ناهيه، همزه و هل استفهام، حرف‌های تحضیض و تندیم، حروف عرض و تمنی و ترجی
• حرف تنوین (نون ساکن زائدی که لفظا به اواخر اسم‌ها اضافه می‌شود و در خط و وقف وجود ندارد)
• حروف ندا: الهمزة، يا، أي، أيا، هيا، وا
• حروف عطف: واو، فاء، ثمّ، حتى، أو، أم، لا، بل، لكن
• حروف نصب مضارع: أن، إذن، لن، لكي
• حروف جزم مضارع: إن، لم، لمّا، لام امر، لا ناهیه
• حروف مشبهه بالفعل: إنّ، أنّ، كأنّ، لكنّ، ليت، لعلّ
• حروف شبیه به لیس: ما، لا، لات، إن
• حروف جرّ: که در این دو بیت از ألفیه ابن مالک آمده: «هاك حروفَ الجرّ وهْيَ من، إلى … حتّى، خلا، حاشا، عدا، في، عن، على | مذ، منذ، ربّ، اللاّمُ، كي، واوٌ، وتا … والكافُ، والبا، ولعلّ، ومتى»

کلاس‌های آمادگی اشتمال در  آکادمی نتحدث:

تقسیم بندی حروف از نظر اختصاص آن‌ها به اسم و فعل

حروف معانی از نظر اختصاصشان به اسم و فعل نیز به سه دسته تقسیم می‌شوند:

• حروف مخصوص به اسم شامل: حروف جر، حروف قسم (الباء، التاء، الواو)، حروف استثناء (إلا، خلا، عدا، حاشا)، حروف نداء، حروف مشبهه بالفعل، حروف مفاجأة (إذا، إذ)، حروف تفصیل(أمّا، إمّا)، حروف تنبیه (ها، أما، ألا).
• حروف مخصوص به فعل شامل: حروف نصب، حروف مصدری یا موصولات حرفیه (أن، أنّ، كي، ما، لو. البته أنّ از حروف مصدری است که بر سر اسم می‌آید)، حروف جزم، حروف شرط، حروف تحضیض، حروف استقبال، حرف توقع، حرف ردع.
• حروف مشترک بین اسم و فعل شامل: حروف عطف، حروف استفهام، حروف تفسیر، حروف استفتاح، حروف نفی، حروف جواب.

صفحه «کلاس‌های دوره جامع مکالمه زبان عربی» را ببینید: