یکی از اسالیب مهم و کاربردی زبان عربی اسلوب تعجب است. در این مقاله سعی در روشن ساختن زوایای مختلف این اسلوب دارم و به عناوینی همچون: تعجب سماعی و قیاسی، ساختار «ما أفعلَ» و «أفعِل بِـ..»، زمان گذشته و آینده در اسلوب تعجب، شروط متعجب منه و جواز حذف آن و در نهایت فعل‌هایی که قابلیت ساخت فعل تعجب را دارند، خواهیم پرداخت.
صفحه «دوره‌های متنوع آموزش زبان عربی» را در آکادمی نتحدث ببینید:
انواع تعجب
برای بیان و ابراز تعجب در زبان عربی روش‌هایی فراوان و متنوعی وجود دارد که به طور کلی به دو بخش سماعی و قیاسی تقسیم می‌شوند:
تعجب سماعی
الفاظ و ساختارهای تعجب سماعی بسیارند و الزاما برای ابراز تعجب بنا نشده‌اند بلکه بر اساس سیاق و آهنگ کلام معنای تعجب از آن‌ها فهمیده می‌شود. در این جا به برخی از انواع تعجب سماعی اشاره می‌کنم.
- استفهام در معنای تعجب: یکی از ساختارهای پرکاربرد برای تعجب، استفهام است. وقتی می‌گوییم: «چه طور با این که جز دانشجویان برتر بودی ولی در امتحان قبول نشدی؟» (كيف فشلت في الامتحان وأنت طالب مميز؟)، در این جا در واقع سؤال کننده به دنبال پاسخ درباره علت این رخداد نیست بلکه قصد دارد تعجب خود را از این پیشامد بیان کند و بگوید که از قبول نشدن تو متعجب هستم. این مثال‌ها را ببینید: {كيف تكفرون بالله وكنتم أمواتا فأحياكم} یعنی از کفر شما تعجب می‌کنم. {أنّى يكون لي غلام وقد بلغني الكبرُ وامرأتي عاقرٌ} یعنی تعجب می‌کنم از این که پسری داشته باشم. {قال أنّى يحيي هذه اللهُ بعد موتها} یعنی از زنده کردن مردگان پس از مرگشان در تعجب هستم. {فقال ما لي لا أرى الهدهد} یعنی از این که هدهد را نمی‌بینم متعجبم.
- للهِ دَرُّه: ترکیب «لله درّه» از دیگر ساختارهای بیان تعجب در زبان عربی است. «لله دَرّه فارسا!» یعنی از سوارکاری و شجاعت تو تعجب می‌کنم. «لله درّك شاعرا!» یعنی از شاعر بودن تو و تسلط و قدرت تو در سرودن شعر در تعجبم.
- مصدر «سبحانَ»: {قالوا سبحانك لا علم لنا إلا ما علّمتنا}
- «عجب» و مشتقات آن: {إنّ هذا لشيء عجيب}، {وعجبوا أن جاءهم منذر منهم}، {أجعل الآلهة إلها واحدا إنّ هذا لشيء عجاب}
- ما شاء الله: «ما شاء الله هذا بطل!»
- نداء در معنای تعجب، مثل؛ «يا شاعرا لا شاعر اليوم مثله!»
- يا نداء + لام مفتوحه: «يا لَه من منظر جميل!» (عجب منظره زیبایی) [مراجعه کنید به مقاله «اسلوب نداء» یا «منادی و احکام آن در زبان عربی» | دفتر سوم، بخش ندای تعجب یا منادای متعجب منه]
- حَسبُك بِـ..: «حسبك بخالد رجلًا!»
- واهًا لِـ.. نیز برای بیان معنای تعجب به کار می‌رود، مثل؛ «واهًا لِريّا ثم واهًا واها!»
صفحه «دوره آمادگی آزمون اشتمال» را ببینید:
تعجب قیاسی
- در زبان عربی دو ساختار اختصاصی برای ابراز تعجب وجود دارد که عبارتند از: «ما أفعَلَ» و «أفعِلْ بِـ..». این دو ترکیب جامد هستند و از صیغه مفرد مذکر تغییر نمی‌کنند، مثل؛ «ما أحسنَ الرياضَ» و «أكرِم بهذا الأديب».
- گاهی به جای صیغه‌های تعجب از وزن «فَعُلَ» استفاده می‌شود، مثل؛ «حَسُنَ زيدٌ»، «حَسُنَ بزيدٍ» به معنای؛ ما أحسنَ زيدًا و أحسِن بزيد، {وحسُن أولئك رفيقا}، {كبُرت كلمةً تخرج من أفواههم}، {كبُر مقتا عند الله}.
برای اطلاع بیشتر درباره کاربرد وزن «فَعُلَ» مراجعه کنید به مقاله «اسلوب مدح و ذمّ»
«ما أفعَلَ»
ساختار تعجب با «ما أفعلَ» به این شکل است: «ما تعجبیه + فعل تعجب + مفعول به (متعجب منه) منصوب» مثل؛ «ما أكرمَ زيدًا»، «ما أجملَ المنظرَ»، «ما أحسنَ المؤمنَ خلقا»، {فما أصبرَهم على النار}، {قُتل الإنسان ما أكفرَه}.
اعراب جمله «ما أكرمَ زيدًا»
- «ما»: تعجبیه، نکره تامه، به معنای شیء، مبنی بر سکون، در محل رفع مبتدا.
- «أكرمَ»: فعل ماضی مبنی بر فتح فاعل آن ضمیر هو مستتر به استتار وجوبی که به ما برمی‌گردد.
- «زیدًا»: مفعول به منصوب و علامت نصب آن فتحه ظاهره، و جمله متشکل از فعل و فاعل و مفعول در محل رفع خبر.
مفعول «ما أفعل»
مفعول فعل تعجب ما أفعل به سه شکل دیده می‌شود:
- اسم: «ما أحسنَ زيدًا»
- مصدر: مثل؛ «ما أحسنَ قيامَ زيدٍ»
- مصدر مؤول: «ما أسرعَ ما مررنا بزيدٍ». در این جا «ما» مصدری با فعل پس از خود تأویل به مصدر می‌شود و تقدیر آن «مرورنا» و در محل نصب مفعول به است. تقدیر «ما أقبحَ أن يكذبَ الرجلُ»؛ «ما أقبحَ كِذبَ الرجلِ» است.
ما أفعل در گذشته و آینده
- تعجب با صیغه ما أفعل در زمان گذشته با این ترکیب‌ها ساخته می‌شود:
- با قرار گرفتن «کان زائده» بین ما تعجبیه و فعل تعجب، مثل؛ «ما كان أجملَ الجوَّ» (هوا چه خوب بود!).
- با آوردن «ما مصدریه + فعل ماضی» بعد از فعل تعجب، مثل؛ «ما أجملَ ما التقينا».
- با آوردن «ما مصدریه + كان تامّه + مصدر» بعد از فعل تعجب، مثل: «ما أحسنَ ما كان لقاؤنا»
- تعجب با ما أفعل در زمان آینده به دو شکل ساخته می‌شود:
- با آوردن «ما مصدریه + يكون تامّه + مصدر» بعد از فعل تعجب، مثل: «ما أحسنَ ما يكونُ لقاؤنا»
- با استفاده از مصدر مؤول شامل «أن مصدریه + فعل مضارع» بعد از فعل تعجب، مثل؛ «ما أجملَ أن نلتقي»
صفحه «گفتگوی تخصصی عربی» را در نتحدث پلاس + ببینید:
«أفعِلْ بِـ..»
فرمول ساخت تعجب با «أفعل بِـ..» عبارت است از: «فعل تعجب + حرف جر باء + فاعل فعل تعجب (متعجب منه)» مثل؛ أكرِمْ بعليٍّ، أحسِنْ بزيدٍ، {أسمِعْ بهم وأبصِرْ}
اعراب جمله «أكرِمْ بِزَيدٍ»
- «أكرم»: فعل ماضی در شکل امر که اراده تعجب از آن می‌شود نه امر.
- «باء»: حرف جر زائده.
- «زید»: فاعل فعل تعجب لفظا مجرور و‌محلا مرفوع.
صفحه «کارگاه تخصصی سخنرانی و خطابه» را ببینید:
شروط متعجب منه
- متعجب منه باید معرفه یا نکره موصوفه باشد، مثل؛ «ما ألذَّ الثمرَ» و «ما أسعدَ رجلا يخاف الله» و از نکره محضه جمله تعجبی ساخته نمی‌شود بنابراین؛ "ما أحسنَ رجلًا" و "أكرِم برجلٍ" به دلیل عدم ارائه معنای مفید صحیح نیستند.
- هردو صیغه تعجب دارای صدارت در کلام هستند لذا معمولشان (فاعل و مفعول) بر آن‌ها مقدم نمی‌شود پس جمله‌های؛ "محمدًا ما أجملَ" و "بزيدٍ أكرِم" صحیح نیستند.
حذف متعجب منه
حذف متعجب منه زمانی که قرینه‌ای بر آن دلالت کند جایز است بدین‌ترتیب مفعول «ما أفعل» را هنگامی که ضمیر باشد می‌توان به قرینه حذف کرد، مثل؛ «أرى أمّ عمروٍ دمعها قد تحدرا … بكاء على عمروٍ وما كان أصبرا» که تقدیر آن «وما كان أصبرَها» است. همچنین حذف فاعل «أفعل بـ..» هنگامی که بر فعلی مانند خود عطف شود جایز است مثل؛ {أسمِع بهم وأبصِر} که تقدیر آن «أبصر بهم» است.
صفحه «نکته‌های یک دقیقه‌ای عربی» را ببینید:
از چه فعل‌هایی صیغه تعجب قیاسی ساخته می‌شود؟
دو صیغه «ما أفعَلَ» و «أفعِلْ بِـ..» از همان افعالی ساخته می‌شوند که «أفعل تفضیل» هم از آن‌ها ساخته می‌شود یعنی؛ «فعل ثلاثی مجرد متصرف معلوم مثبت تام دارای قابلیت مقایسه و هم‌سنجی که بر وزن أفعل فعلاء نباشد.» بر همین اساس از فعل‌های زیر فعل تعجب ساخته نمی‌شود: «زاحم» چون رباعی است، «نِعمَ» چون جامد است، «حُمِدَ» چون مجهول است، «کان» چون ناقص است، «مات» چون قابل مقایسه نیست، و «أخضر» چون از باب أفعل فعلاء است.
- از فعل‌های جامد و افعال غیر قابل هم‌سنجی به طور کلی فعل تعجب ساخته نمی‌شود.
- از فعل‌های غیر ثلاثی یا ناقص و یا بر وزن أفعل فعلاء می‌توان با استفاده از افعال کمکی در کنار مصدر صریح یا مؤول، فعل تعجب ساخت، مثل: «ما أشدَّ استعانتَه بالله»، «أشدِد باستعانته بالله»، «ما أشدَّ دحرجتَه»، «أشدِد بدحرجتِه»، «ما أشدَّ حُمرتَه»، «أشدِد بحمرته». برخی دیگر از این افعال کمکی عبارتند از: «أشدّ، أعظم، أقوى، أحسن، أفضل، أجمل، أروع، أكثر، أقبح، أسوأ».
- اگر فعل، مبنی بر مجهول یا منفی باشد بعد از فعل کمکی تنها مصدر مؤول آورده می‌شود مثل: «ما أحسنَ ما قُـرِئَت القصيدة»، «أحسِن بما قُرِئت القصيدة»، «ما أحسنَ أن تُقرأ القصيدة»، «أحسِن بأن تُقرأ القصيدة»، «ما أشدَّ أن لا يفهم خالدٌ الدرس»، «أشدِد بأن لا يفهم خالدٌ الدرس».
- بعضی فعل‌ها مثل؛ کتب، درس و رجع اگرچه دارای شروط گفته شده هستند ولی در زبان عربی فعل تعجب مستقیمی مثل "ما أكتبَ، ما أدرسَ و ما أرجعَ" از آن‌ها ساخته نشده است بنابراین برای ساخت فعل تعجب از این نوع فعل‌ها از افعال کمکی به اضافه‌ی مصدر استفاده می‌کنیم، مثل: «ما أعظمَ كتابتَه»، «أعظِم بكتابته»، «ما أحسنَ دراستَها»، «أحسِن بِدراسته».
دیدگاه خود را بنویسید