از جمله اسم‌های مبهمی که تمییز مفرد یا ذات آن‌ها را تفسیر می‌کند اعداد هستند. این بار در دفتر سوم از مجموعه مقالات تمییز ضمن نگاهی به تمییز اعداد صریح به شرح و بیان احکام کنایات عدد یا اعداد مبهم خواهیم پرداخت. عناوین این گفتار عبارتند از: تمییز عدد صریح، تمییز کنایات عدد، تمییز کم استفهامیه و کم خبریه، اعراب کم، تفاوت‌ها و شباهت‌های کم خبریه و کم استفهامیه، احکام و اعراب کأین و کذا.
صفحه «کلاس‌های دوره جامع مکالمه زبان عربی» را ببینید:
تمییز عدد
یکی از اسم‌های مبهمی که تمییز مفرد یا ذات آن را تفسیر می‌کند عدد است. اعداد در زبان عربی شامل اعداد صریح و اعداد مبهم هستند.
تمییز عدد صریح
تمییز اعداد صریح در اعداد سه تا ده جمع و مجرور، در مئة و ألف و ملیون و... مفرد و مجرور، و در ۱۱ تا ۹۹ مفرد و منصوب است. در اعداد مفرد و مرکب و معطوف جنس الفاظ اعداد ۳ تا ۹ بر عکس تمییز (معدود)، و در یک و دو تابع تمییز است. مئة و ألف و الفاظ عقود برای مذکر و مؤنث یکسان هستند به جز عشرة که اگر مفرد باشد مخالف و اگر مرکب باشد تابع معدود خود است. از الفاظ عدد، وصفی بر وزن فاعل ساخته می‌شود که با موصوف خود مطابقت دارد مثل: الصفحة الثامنة.
برای اطلاع بیشتر این دو مقاله را بخوانید:
صفحه «کارگاه تخصصی سخنرانی و خطابه» را ببینید:
تمییز کنایات عدد
کنایات عدد یا اعداد مبهم گرچه خود عدد نیستند ولی بر عدد دلالت دارند. الفاظ کنایات عدد عبارتند از: كم، كأيٍّ (كأيّن)، كذا، بضع، نيّف.
کم
«کم» در زبان عربی بر دو نوع است: «کم استفهامیه» و «کم خبریه» که هر دو اسم هستند. کم استفهامیه برای سؤال درباره یک عدد مبهم با قصد تعیین آن به کار می‌رود مثل: كم رجلًا جاء؟ کم خبریه برای خبر دادن درباره کثرت و بسیاری چیزی به کار می‌رود مثل: كم رجلٍ جاء!
تمییز کم استفهامیه
کم استفهامیه به معنای چند و چه تعداد است و با آن از مقدار سوال می‌شود. تمییز کم اسفهامیه مفرد و منصوب است. در جمله «كم سورةً حفظت؟» کم استفهامیه مبنی بر سکون در محل نصب مفعول به مقدم و سوره تمییز و منصوب است. در آیه کریمه {قالوا كم لبثم في الارض عددَ سنين* قالوا لبثتا يوما أو بعضَ يوم فاسأل العادّين} «کم»: اسم استفهام مبنی بر سکون در محل نصب بنا بر ظرفیت و متعلق به مابعد خود، «عدد» تمییز کم منصوب و مضاف، «سنین» مضاف الیه و مجرور با یاء به دلیل ملحق بودن به جمع مذکر سالم است.
اگر کم استفهامیه مجرور به حرف جر باشد جر تمییز آن به دلیل وجود مِن مقدره و یا به خاطر اضافه شدن کم به آن جایز است و فرض دوم البته بهتر است چرا که از طرفی اصل بر عدم تقدیر است و از طرف دیگر حرف جر محذوف عمل نمی‌کند مثل: بِكَم ريالٍ اشتريت هذا الكتاب؟ در مجموع این مجرور ساختن ضعیف است و از آن ضعیف‌تر اظهار من مقدره است.
فاصله انداختن بین کم استفهامیه و تمییز آن جایز است. این فاصله بیشتر با ظرف یا جار و مجرور مثل: كم عندك كتابا؟ كم في الدار رجلا؟ و گاهی هم با خبر کم مثل: كم جاءني رجلا؟ یا عامل کم مثل كم اشتريت كتابا؟ انجام می‌گیرد.
حذف تمییز کم استفهامیه جایز است مثل: كم مالُك؟ یعنی كم درهما یا كم دينارا مالك؟
تمییز کم خبریه
کم خبریه به معنای بسیار و وسیله‌ای برای خبر دادن درباره کثرت معدود است مثل: كم مرةٍ أخطأ إلي أخي وأنا غفرت له. تمییز کم خبریه به دلیل اضافه شدن کم به آن مجرور است و بهتر و فصیح‌تر آن است که مفرد باشد گرچه گاهی جمع هم می‌آید مثل: كم فقيرٍ مات جوعا، كم ساعاتٍ قضيتها لاهيا. در مثال اول کم در محل رفع مبتدا و مضاف، فقیر مضاف الیه، و جمله مات خبر کم است.
صفحه «کلاس‌های خصوصی زبان عربی» را ببینید:
اعراب کم
کم استفهامیه و خبریه از نظر موقعیت اعرابی مشابه یکدیگرند و هر کدام از آن‌ها در این نقش‌ها قرار می‌گیرند:
- مبتدا: كم هنگامی که بعد از آن «فعل لازم» يا «فعل متعدی به همراه مفعول آن» و يا «ظرف یا جار و مجرور» آمده باشد در محل رفع مبتدا است. فعل لازم مثل: كم تلميذا نجح؟ و كم تلميذٍ نجح! در مثال اول؛ کم اسم استفهام مبنی بر سکون در محل رفع مبتدا، تلمیذا تمییز منصوب با فتحه ظاهره. در مثال دوم كم تلميذٍ نجح؛ کم اسم کنایه مبنی بر سکون در محل رفع مبتدا و مضاف، تلمیذ مضاف الیه مجرور با کسره ظاهره است. فعل متعدی که مفعول آن پس از آن آمده باشد مثل: كم كتابا طالعته؟ كم كتاب طالعته، كم معلمًا صحح الأوارق؟، كم معلمين صححوا أوراقهم. ظرف یا جار و مجرور مثل: كم طالبا أمامك؟ و كم جنديًّ في المعركة.
- مفعول به: کم هنگامی که بعد از تمییز آن یک فعل متعدی بدون ذکر مفعول پس از آن آمده باشد در محل نصب مفعول به است مثل: كم قلما اشتريت؟ و كم طالب كافأت. و همین طور اگر بعد از آن فعل متعدی دو مفعولی واقع شده باشد مثل: {سل بني إسراييل كم آتيناهم من آية بينة} که کم در محل نصب مفعول دوم آتیناهم است.
- مفعول مطلق: کم در زمانی که تمییز آن از لفظ فعل یا در معنای فعل باشد در محل نصب مفعول مطلق است مثل: كم مكافاةً كافأت طلابَك؟ و كم تكريم أكرمت معلمي.
- نایب ظرف زمان و مكان: کم هنگامی که تمییز آن ظرف زمان یا مکان باشد بنا بر ظرفیت در محل نصب مفعول فيه است مثل كم يوما سافرت؟، كم سنةٍ قضيت في غربتك، كم ميلا مشيت؟، {كم لبثت قال لبثت يوما أو بعض يوم}
- خبر فعل ناقص: کم هنگامی که معمول فعل ناقص پس از خود باشد خبر آن فعل ناسخ و در محل نصب است مثل: كم شخصا كان الحاضرون؟ و كم تلميذٍ كان أصدقائي!
- خبر: در کم شخصا طلابك؟ و كم شخص طلابي، و كم عمرك؟ کم در محل رفع خبر است.
- اسم مجرور: کم وقتی مضاف باشد یا قبل از آن حرف جر آمده باشد در محل جر است مثل: كتاب كم شاعرا قرأت؟ و كتاب كم شاعر قرأت!، بِكَم ريالًا اشتريت القلم؟
صفحه «عربی دبیرستان» را ببینید:
برخی تفاوت‌ها و شباهت‌های کم خبریه و کم استفهامیه
- کم استفهامیه و خبریه هر دو به دلیل وارد شدن حرف جر بر آن‌ها اسم هستند و دارای صدارت در کلامند.
- کم خبریه مخصوص اخبار درباره زمان ماضی است ولی کم استفهام همه زمان‌ها را در بر می‌گیرد.
- بدل کم استفهامیه باید همراه همزه استفهامیه باشد مثل: كم كتبك أعشرةٌ أم عشرون؟، كم صحيفةً قرأت أعشرًا أم عشرين؟ بر عکس بدل کم خبریه مثل: كم رجلٍ في الدار! عشرةٌ بل عشرون، كم كتابٍ اقتنيتُ! عشرين بل ثلاثين.
برای اطلاع بیشتر این دو مقاله را بخوانید:
کأین
کأین که به تخفیف کائن هم خوانده شده در معنی و خصوصیات و اعراب همانند کم خبریه است و تمییز آن هم مجرور با من است: {وكأيّن من نبيّ قاتل معه ربيون كثير} ابن کثیر و ابو جعفر کأین را کائن خوانده‌اند و هنگام وقف بر کأین ابو عمرو و یعقوب با وقف بر یاء؛ كأيّ، و دیگران با وقف بر نون کأیّن خوانده‌اند.
- کأین متضمن معنای کثرت است که معمولا این معنی با فعل بیان می‌شود و به همین دلیل متعلق جار و مجرور قرار می‌گیرد.
- تمییز کأین گاهی به شکل منصوب هم دیده شده مثل: وكائن لنا فضلا عليهم ومِنّةً ... قديما ولا تدرون ما مَنُّ ممُنعمِ
- کأین مانند کم خبریه در صدر کلام قرار می‌گیرد و اختصاص به ماضی دارد.
- تفاوت کأین با کم خبریه در این است که اگر مبتدا باشد خبر آن جمله یا شبه جمله است. همان طوری که در دو مثال بالا روشن است. بنابراین از کأین برخلاف کم با مفرد خبر داده نمی‌شود لذا عبارت "وكأين من رجل جاهلٌ طريق الخير" صحیح نیست.
صفحه «کلاس‌های آمادگی آزمون اشتمال» را ببینید:
کذا
کذا کنایه از عدد مبهم است: اشتريت كذا وكذا كتابا، سمعت كذا وكذا حديثا و بیشتر با عطف تکرار می‌شود ولی گاهی به شکل مفرد یا مکرر بدون عطف هم به کار می‌رود. تمییز کذا همیشه مفرد و منصوب است و جرّ آن جایز نیست. کذا مبنی بر سکون است و بر اساس موقعیتش در جمله می‌تواند در مواضع زیر قرار بگیرد:
- فاعل: نجح كذا وكذا طالبا
- نایب فاعل: أكرِمَ كذا وكذا مجتهدا
- مفعول به: زرت كذا وكذا صديقا
- مفعول فيه: سرت كذا وكذا ميلًا في كذا وكذا ساعةً.
- مفعول مطلق: قرأت الكتاب كذا وكذا قراءةً
- مبتدا: عندي كذا وكذا ضيفا
- خبر: رفاقي كذا وكذا صديقا
دیدگاه خود را بنویسید