در دفتر اول از این مقاله ضمن آشنایی با انواع اسم موصول دانستیم که اسم موصول به صله و عائد و محل اعرابی نیاز دارد. در این دفتر به بررسی بیشتر اعراب اسم موصول، انواع صله موصول، ضمیر عائد می‌پردازیم و در نهایت نیز اشاره‌ای به موصولات حرفی خواهیم داشت.
صفحه «دوره اصطلاحات کاربردی عربی» را ببینید:
اعراب و بنای اسم‌های موصول
همه اسم‌های موصول مبنی بر حرکت آخر خود هستند به جز «أيّ» که عموما معرب است. (مراجعه کنید به«أيّ» در دفتر اول این مقاله). اللذان و اللتان دارای اعراب مثنی هستند و رفع آن‌ها با الف، و جر و نصبشان با یاء است مثل: جاء اللذانِ نجحا، و شاهدت اللذَينِ نجحا. محل اعرابی اسم موصولِ مبنی بر اساس موقعیت آن در جمله تعیین می‌شود و می‌تواند در محل رفع یا جر یا نصب قرار گیرد مثلا در {قد أفلح مَن تزكّى} مَن اسم موصول مبنی بر سکون در محل رفع فاعل است. در «تجنّبْ ما يؤذي» ما اسم موصول مبنی در محل نصب مفعول به، و در «جُدْ بما تجد»: ما اسم موصول مبنی در محل جر است.
اسم موصول برای اسم ظاهر معرفه قبل از خود نعت است مثل: حضر الطالب الذي فاز بالجائزة؛ که الذي اسم موصول مبنی بر سکون در محل رفع نعت است.
اگر اسم ظاهر قبل از اسم موصول نکره باشد اسم موصول مضاف الیه است. در جمله: هذا أجملُ من شاهدتُ، مَن اسم موصول مبنی در محل جر مضاف است.
صله موصول
جمله یا شبه جمله‌ای که بعد از اسم موصول قرار می‌گیرد و منظور از آن را روشن می‌سازد «صله موصول» نام دارد. صله موصول محلی از اعراب ندارد و تقدیم آن بر موصول جایز نیست. (همچنین مراجعه کنید به جمله‌هایی که محلی از اعراب ندارند در مقاله انواع جمله در زبان عربی)
«صله جمله»: جمله صله باید در لفظ و معنا «جمله خبری» بوده و در نزد شنونده نیز شناخته شده باشد و همچنین مشتمل بر ضمیر عائد بارز یا مستتری باشد که به موصول بر گردد. مثل: اقرأ الكتاب الذي يفيدك. بدین ترتیب جمله "مات الذي غفر الله له" صحیح نیست زیرا جمله صله «غفر الله له» گرچه در لفظ خبری است ولی در معنا انشائی و دعائی است.
«صله شبه جمله»: صله شبه جمله به سه شکل دیده می‌شود: «ظرف مکان» مثل: جاء الذي عندك، «جار و مجرور» مثل: جاء الذي في البيت، و «صفت صریح همراه با الف و لام». در زمینه صفت صریح مقرون به الف و لام مراجعه کنید به أل در دفتر اول این مقاله.
حذف صله
حذف صله در با وجود قرینه صحیح است مثل: «نحن الألى فاجمع جُمو ... عَكَ ثمّ وجِّههم إلينا» بمعناى: نحن الألى عُرِفوا بالشجاعة. همچنین با قصد ایجاد ابهام می‌توان صله را حذف کرد آن چنان چه در «بعدَ اللّتَيا والّتي» شاهد هستیم که به معنای بعد الخُطّة التي من فظاعة شأنها كيتَ وكيتَ است.
صفحه «عربی دبیرستان» را ببینید:
عائد یا رابط و حذف آن
جمله‌ای که به عنوان صله قرار می‌گیرد ناگزیر باید مشتمل بر ضمیری باشد که به اسم موصول بر می‌گردد. به این ضمیر؛ «عائد یا رابط» گفته می‌شود. ضمیر عائد ممکن است بارز باشد مثل: تعلّم ما تنتفع به، و یا مستتر باشد مثل: اقرأ ما ينفعُك.
- در ضمیر عائد بر موصول خاص شرط است که در اِفراد و تثنیه و جمع و تذکیر و تأنیث با آن مطابقت داشته باشد مثل: كافئ الذي نجح، والتي نجحت، واللذين نجحا، واللتين نجحتا، والذين نجحوا، واللائي نجحن. .
- در ضمیر عائد بر موصول مشترک دو وجه جایز است:
- مراعات لفظ موصول که در این صورت با همه انواع موصول به شکل مفرد مذکر به کار می‌رود مثل: كافِئ من ساعدك برای همه موصولات.
- مراعات معنای موصول که در این حالت باید در افراد و تثنیه و مذکر و مؤنث بودن با موصول مطابقت داشته باشد مثل: كافِئ مَن ساعدك، ومَن ساعدَتك، ومَن ساعداك، ومَن ساعدتاك، ومَن ساعدوك، ومَن ساعدْنَك.
- اگر دو یا چند ضمیر به اسم موصول بازگردند در اولی لفظ موصول و در ضماير بعدی معنای آن در نظر گرفته می‌شود مثل: {ومِن الناس من يقول آمنّا بالله وباليوم الآخر وما هم بمؤمنين} در «یقول» ضمیر به صورت مفرد و در «وما هم بمؤمنين» به شکل جمع به مَن برگشته است.
- گاهی یک اسم ظاهر که در معنای موصول است و جایگزین ضمیر شده است ما را از ضمیر عائد بی‌نیاز می‌کند مثل: فيا ربَّ ليلى أنتَ في كلّ موطنٍ ... وأنت الذي في رحمة الله أطمعُ» به معنای: في رحمته أطمع.
- اگر با حذف عائد اشتباهی در فهم جمله پدید نیاید حذف آن جایز است مثل: {ذَرني ومن خلقتُ وحيدًا} یعنی خلقته. و {فاقض ما أنت قاضٍ} یعنی قاضيه.
صفحه «دوره آمادگی آزمون اشتمال» را ببینید:
سخنی درباره موصول حرفی
موصولات حرفی همان حروف مصدری یعنی «أن، أنّ، كَي، ما، لو» هستند که با صله خود تأویل به مصدر می‌شوند و نیاز به عائد هم ندارند. موصولات حرفی نیز همچون موصولات اسمی باید دارای صله‌ای بعد از خود باشند.
اعراب مصدر مؤول حاصل از موصول حرفی و صله آن بر اساس موقعیتش در جمله تعیین می‌شود. در جمله «يُسعدني أن تنجح» مصدر مؤول نجاحك حاصل از أن و موصول آن تنجح در محل رفع فاعل يسعدني است.
تفصیل مبحث موصولات حرفی را در دفتر سوم این مقاله بخوانید.
صفحه «دوره‌های متنوع آموزش زبان عربی» را در آکادمی نتحدث ببینید:
دیدگاه خود را بنویسید